Улкализиб адамти камбирули саби

ГIергъити дусмазиб нушала улкализиб хIербирути адам­тала лугIи хъярхъли кам­би­рули саби или, ил хIекьлизиб бузути хIян­чи­зарти бачабархили саби.

Иличила бу­ру­ли саби РФ-ла хIукуматлира. Рос­сияла Фе­деральный Собраниеличи бар­хьиб­­си улкала Президент В.Путин­на дугьа­биз­­лизибра ил ма­съала ахъбуциб­си­ри. Жагьти хъалибаргуни гIердуцес ба­гьан­дан цаибси дурхIялис «нешдешла ка­пи­тал» бикIуси кумек акIахъес пик­ри­ба­рили саби. Гьаланачи ил кIиибил дур­хIялис сабри бедлугуси. Ил бал­буц 2026 ибил дус бикайчи бу­зуси саби. Иш­бар­хIилис илала кьадар 450 азир къу­руш­­­­­личиб имцIали саби. КIи­ибил дурхIя варкьалли, гьа­тIи­ра 160 азир къуруш чеим­цIякь дедлуга. Амма кумек­биэсара илди дал­дуцу­на­чиб­ли? Бурасли, нушала рес­пуб­ли­­кализиб адамтала лугIи гьа­чамлис им­цIабикIули са­би. Сабаб, дила пикрили, «неш­деш­ла капитал»-лизиб ахIен. Гьалаб хъалибаргуназиб 4-5 дур­хIя бирутири ургабил хIя­сиб­ли. ИшбархIи биалли — 2-3-личи ка­би­кили саби.
Росстатли Россияла мер-мусаличиб гьар мурталра хIер­бирути адамтала лугIила шайчирти баян­ти лугули сари. Адамти камбиубли саби хIя­бал регионнизиб: Приволжскла (110 азир адам), Сибирскла (54,2 азир адам) ва Дальневосточныйла (21,3 азир адам). Регионти хIясибли хIисабдаралли, бегIлара камли саби Саратовла областьлизиб (19 азир адам), Омскла областьлизиб (17,6 азир адам), Кемеровла областьлизиб (16,5 азир адам), Волгоградла областьлизиб (15,8 азир адам) ва Алтайла крайлизиб (15,8 азир адам). Россияла цархIилти мер-мусаличиб адамтала лугIи, камли биалра, имцIабикIули саби. Гьаларти мераначир сари Северный Кавказла республикаби. Илкьяйдали адамтала лугIи чеимцIабикIули саби Подмосковьелизиб (88 азир адам), Москва шагьарлизиб (77,2 азир адам), Тюменьна областьлизиб (31,8 азир адам).
ИшбархIи бахъал биштIати лебти хъалибаргуни чедаалли (гьанна илди дебали камли сари) адамти уркIбулхъули саби. Се-биалра тамашала секIал саби или пикрибулхъули саби. ИшбархIи хIябал дурхIя лебси хъалибарг халасилизи халбируси саби.
СССР-ла замана халаси хъалибарглизи халбирусири шел дурхIя лебси хъалибарг. Илгъуна хIукму барибсири 1944 ибил дуслизиб. Лертири чумал медаль ва орден гьабкья нешанас дедлугути: «Неш-Игит», «Нешдешла асилдеш» (ордена) ва I-ибил ва II-ибил даражала «Нешдешла медаль».
Гьалабла заманара ишбар­хIила манзилра цугдуцес хIей­рар. Имканти ва сурсатуни декIарти сарри. Пачала манзил ва илис гIергъити гIяхIцад дусми нушала улкала бекIлибиубси шали сабри шила хозяйство. Бахъалгъунти адамти шимала мераначиб сабри хIербирути. Лерилра хIянчи, имцIаливан, някъли сарри дирути. Ил багьанданра хъалибаргуназиб бахъал дурхIни бирутири. ХалабикIуцад илдани бегIтас кумекбирусири. Ил манзил адамла гIямрура халати ахIенри. АкIубти дурхIни лебилра мицIирли кавлути ахIенри. Нушала республикализибван, Россияла лерилра мер-мусаличиб 15 дус виубси дурхIя ва 13 дус риубси рурси хъайчикабалтутири.
Ишдигъунти тамашала баянти кес дигулра. Хъалибарглизив цаибил чи акIалра зигаръала дирути ахIенри. ВиштIаси Аллагьли лугуси сай бикIутири. ЦацадехIти анцIбукьуназиб Россияла шимазиб цаэсил рурси акIубси дудешлис цархIилти мурул адамтани дирхъутири. Саби, дудешуни, лехIкахъили яхIбирусири. ГIядат саби или. Урши акIубли виалли, байрам бирусири. Хъалибарглизир алкIути дурхIяла къуллукъуни нешли бекIдирутири. Илкьяйдали нешличиб хъарси сабри хъалибарглизиб хурегла масъулти ирзесра. Буралли, Россияла мер-мусаличиб нешла хIурмат дудешлайчиб камси ахIенри. Багьуди касес мискинти адамтала имкан лебси ахIенри. Бахъалгъунтани бучIес ва лукIес балуси ахIенри. Дебали жигарчевсила сабри имкан лебси багьудиличил вегIиэс. Давлачебтала хъалибаргуназибра бахъал дурхIни бирутири. Амма илдас гьалаб бузути ва хIеруди бирути бахъал бирутири. БиштIати бегIтаницун ахIенри абилкьути. ДурхIнани гIяхIси багьуди ва бяркъ кайсусири.
Россияла Империялизиб къазакъуни хIербирути ванзурбира лертири. Илдала гьар бархIила гIямру чула халатала жамигIятла цахIнабикли къел­гIер­дикутири. ХIера, акIуб­си дурхIялис ванзала пай бедлугусири. Сецадла халаси хъалибарг биалра илцадла халаси ванза бирусири. Ванзаличибад сабри давла сархуси. Нушала даргазибра ванза сабри адамтала давла. Урегал-верхIел дус биубти дурхIни бегIтас кумекбирули бузутири.
ИшбархIи бахъалгъунти адамти хIербирули саби шагьуртазиб. Нушала гIямрулизиб халаси мер бурцули саби техникали. Лерилра хIянчи илдачил дирули сари аслира хатIахIеркус. Хъалибарглизир лерти кьиматуни (ценности) дарсдиубли сари. Буралли, хъалибаргла «давла» беткайхъули саби. Мекъ барили ца-чумал базли, дусли декIарбиркули саби. ДурхIни дудеш мякьлав агарли халабиули саби. Лер анцIбукьуни нешли илди дудешличиб балтутира.
Дила пикрили, арц дедлугулицун нушала улкализиб хIербирути адамтала лугIи имцIабарес хIейрар. Демог­рафия ибси дебали къиянси гIилмула шали саби. Нушала улкализибад арбашутира, башути адамтазибадра бигахъуси саби лугIи. ХIейгеси анцIбукь саби нушала улкализибад багьудичебти, гIяхIти санигIятуначил бегIбиубти гIялимти арбашни. ИмцIаливан илди Европала улкнази арбашули саби. Нушала улкализи биалли, азияла улкназибад ялчни саби башути. Иличила нуша цархIил макьалализир гъайдикIехIе. Нушала улкализир акIубти демографияла масъулти арзес багьандан хъалибаргла давла, ванадеш, диги ва дурхъадеш сагадарес чебиркур. Яра сагати журала кьиматуни адикьес чебиркур. ВегIла дурхIялизиб талихI чехIебиули биалли, илди абикьес ва халабаахъес чисалра хIейгахъу. ИшбархIи мекъ бирули саби 30 дусличи абикибти жагьилтани. Илала гIергъи ца дурхIя акIалли гIяхIси саби. Жагьилти чучила саби пикрибикIути. Нуни бахъал балас се бируси хъалибарг, дурхIни бикIути. ГIямру дебали камти сари, илди нушаб деркIес дигулра бикIути. Марлира? Ца секIал – гIямрула гьуцIла гIякьрабти тIашаэс ишбархIи чилилра вирули ахIен. Нуша духънакадиутира. Чи хIерикIуси гьести гIямрулизив? Чили даимбируси жинс? Чили балтахъуси дурхъаси ВатIан? Иличила бекIлил пикрибулхъули ахIен жагьилти.
ИшбархIи нушала улкализир адамтас хIянчила мерани камли сари. Лерти мераначиб лугуси алапа дебали камли саби. Бахъалгъунтала хIербиэс юртани агарли сари. Лертазиб халаси хъалибарг абикьес шуртIри агарли сари. Мераначибти жавабла хIянчизарти лебилра адамти хъулрачил гIеббуцес харжани агара бикIули саби. Илгъуна агилизиб гIуллухъабани дирути такьсирти имцIадикIули сари. Нушала улкализиб бедлугуси багьудила даража бархIиличи-бархIи гIяшбикIули саби. Матъал касесра ил вирули ахIен. Дархьли белчIудилис школализир арц кахIейсули диалра, цархIилти сабабти пикридарили багьа тIалаббирули саби. Гъайла къантIа – гьарил ганз­лис харжани хIяжатли сари. Секьяйда абикьес вирутив ил агилизиб бахъал дурхIни? БекIлибиубси – адамтас хайри бирахъес, арц сархахъес имканти акIахъес чебиркур пачалихълизир.
Марлира, гIяхIти сари улкала Президентли пикридарибти шуртIри. Кумек акIахъесра асубирар. Амма илди секIай нушала демографияла масъулти арзес бекIлил хIейрар. Ил дила пикри саби.