Гьарахъти планетабала хясали кIапIдарибти дукьбачир

Дугели зубартачи хIерхIейкIуси, иш дунъяла гIяламла ди­гIян­дешуни дяркъес хьул­хIей­кIу­си, гьарахъти галактикабазирти гIям­­ру­личила, мусни-зубрала белшундеш­личила пикрихIелхъуси нушазивад чи левси гьатIи? Нушазивад гьарил илди се­кIай­чила гьачам-биалра пикриухъунси сай. Наб биалли, Дагъиста пачалихъла уни­вер­ситетлизиб планетарий (зубартала лас­дикIни чебиахъуси юрт, гIягIниахъала) бу­зули лебни сагали гьаргбарибси анцI­букь­ли бетаурсири.

Гьайгьайрагу, ила хIерукьес, адамла някъбани барибси зубартала къуббалиур дила уркIила хьуланачила пикрихIерухъес хIериубра нура. ВегIличи зубарти гъамдарес яра илдачи баэс или пикрибикIутиригу инсаният абадла абад! «Зубарти, зубарти – гьарахъти адамти, хIушачи раэс бикалри ца наб», — поэтла гъай гьандикахъес вирар. Эгер ну зубартачи раэс хIерирасли, сари зубарти набчи, Ванзаличи гIяхIладли. Мя­хIяч­къалала Батирайла уличилси 2-ибил кьакьализиб мерлабиубси, шагьарлизиб бегIлара тамашаси, урхIмешуахIенси юртлизи рухIнарулхъулра, сабира ДГУ-ла физический факультетличибад гьарахъли ахIенси. Баягъи илаб саби нушала планетарийра мерлабиубси. Зубартала закла къуббалиубси скамейкаличи кариили, хIеррикIулра, хIяблабсигъуна цIябдешлизир зубарти цалис гIергъи ца секьяйдали дакIудулхъулил. Гьала-гьала илди камли сари, гIур багьла-багьлали илди дахъдикIес ва чедиандирес дехIдирхьули сари. Камси замана дикибхIели, цIябдешличи бурсидиубти хIулбани миллиардуни зубарти декIардирули ва чедиули сари, тяп хIякьикьатлизир кьяйдали, ам­ма гьатIира гъамли ва гIяжаибли. Плане­та­р­ийличи хIеруди бузахъуси МяхIям­мадбег ХIусейхановла дугелила закличила – зубарти хIясибли се-биалра белгибир­ниличила лекцияличи лехIирхъулра. Наб лехI­деш биули ахIен, замана, космос диули ахIен. Ну илхIели кIинайс иша чаррухъес ибси пикриличил планетарийлизирад дурарулхъулра. Нушала планетарий ара­гIеб­ли Северный Кавказлизиб цаибси буили са­би, Дагъистайзибра ил цайли ца саби леб­си. ХIера, ил сабаблира гIурра иша чаррухъес гIягIнили саби.
УрхIмешуахIенси архитектуралашалси ил юрт тIашбатнила тарихра тамашала саби. Нуни аргъиливан, ил ДГУ-ла хъулри лушнила (строительный) факультетла студентунала проект хIясибли барибси буилри, доцент В.Скурагевла ва старший преподаватель Г.Аминтаевла бекIдешлиуб. Бархьаначи буралли, ил жагьилти ва хьулана бицIибти студентунала творчестволашалси дипломла хIянчи сабри. ИшбархIи ДГУ-ла выпускникунала ил дипломла хIянчи шагьарла архитектурала памятникунала фондлизи кабурхуси саби. Илала дурабадра, проектла авторти сунела заманализиб Сулайбан Стальскийла уличилси премияличи лайикьбикибтири. Университетла планетарий тIашбатни хъархIерагарти, пикричерти баркьудлуми дурадуркIнила шайчирти студентунала имканти ахтардидируси балбуцли бетаур. Планетарий тIашбатес ибси гьуцI комсомолла комитетлизиб акIубсири, 1969 ибил дусла октябрьлизир университетунала строительный отрядунала бузерила баянти кайухIели. ИтхIели инженерно-строительный факультетла студентуназибад проект хIядурбирантала кьукья декIарбарибсири. ХIера, илди саби: Д.Аминтаев, В.Измайлов, О.Восторгова. Жагьил адамтас бекIдешдирулри гьалабра гьанбушиливан, архитектурала юртани лушнила производствола кафедрала доцент С.Скугаревли ва баягъи кафедрала старший преподаватель Г.Аминтаевли. Доцент В.Скугаревли республикала дахъал районти чедидяхъибсири мерличирти белшла материалти даргес ибси мурадличил. Илала хIер Лавашала районнизибси цIуба къаркъала карьерли битIакIибсири. Халаси кьадарла цIуба къаркъала гIенби хIядурдарес багьандан инженерно-строительный факультетла кIиибил курсла студентуни дурабухъунтири. Студентуни абзур баз карьерлизиб бузутири. Студентунала цархIил кьукьяли лушнила майдайчир карьерлизирад кадухибти къаркъубала жагати къалипуни дирули, далкьарахъутири. Бузерила хIянчурби халаси жигарчердешличил детурхулри. Итди дусмала бикьрумани бурули кьяйда, студентунала бузерила бархIи берхIи абухъунхIейчибад ил гIелабикайчи даимбирусири. БерхIила нуранауб бузули гамсбиубти студентунани ва илдачил варх В.Скугаревли къаркъубачир мицIирагла ва арцантала някьишуни дирутири, чузирра зодиакла лишанти лукIути. Зурбати метрла къаркъубачир илдани дунъяла чебяхIти гIялимтала ва космос чус мутIигIбарибтала барельефуни някьишдирутири: Н.Коперникла, Д.Брунола, Г.Галилейла, И.Ньютонна, И.Кеплерла, М.Ло­моносовла, К.Циолковскийла, С.Коро­лев­ла, Ю.Гагаринна. Планетарийла белш Гер­маниялизиб барибси «Малый «Цейс» би­кIуси зубартала зак халабиахъан суратла гIягIниахълумачил баршили таманбиуб. Планетарий шадлихъла аги-хIяйзиб 1971 ибил дусла сентябрьла 21-личиб абхьибсири, АбутIалиб Абилов университетла ректорли вирухIели. Дагъистайзи баягъи шадлихъличи итхIели РСФСР-ла чебяхIси ва ургабси даражала хасси санигIятла багьудила министр В.Столетов балли вакIибсири. «Ну разилира университетла планетарий ибхьухIели вакIниличи, сабира Дагъиста бузерила адамти-ургаб гIилмула багьудлуми тIинтIдируси сагаси центрли бетаэс лайикьси. Адамти, — викIусири Всеволод Столетов, — жявти дусмачибадал закличи тамашабирутири, амма нушала советский манзиллизибцун, гIилмула-техникала революция гьалабяхI арбякьунси замана, закличила нушала пикруми цакьадар дирхалачертили ва мягIначертили детаур. Дунъяличиб бегI гьалаб космослизи гьуни кабихьибсира нушала цаватIанлан сай, СССР-ла гражданин Юрий Алексеевич Гагарин…».
Илкьяйдали планетарий ибхьухIели бакIибтири: обкомла цаибил секретарь М.Умаханов, ДАССР-ла Верховный Советла Президиумла председатель Ш.Шамхалов, обкомла гIилмула ва белчIудила заведениебала отделла заведующий М.ГIямаров, Донничибси Ростовла университетла ректор, профессор Ю.Жданов.
Илдани студентунала гьуцI ва халаси бузери чедаибхIели, илдас чебяхIси кьимат кабатурсири. Гьар секIал чебяхIси даражаличир детерхуртири.
Планетарийла юрт тIашбатурси мерра сабабагарли декIарбарибси ахIен. Ил физический факультетличибад гьарахъли ахIен. Гьанбушиливан, планетарийла юрт МикI­хIила цIуба къаркъализибад барибсири.
Барельефла (дурабяхI къукъбизахъурси сурат) суратуни 3 кьукьяличи дуртIули сари. БекIлибиубси айцIуси мерличирад алгъай шайчир зодиакла лишанти дарили сари. БегIлара дайлар нуранира сабира берхIила лишантачилси сурат чебаэс вирар, эллипс (гидгарила журала мява) хIясибли закла бутIнала аллегориялашалти суратуни даршили сари. АйцIуси мерличибад балуй шайчиб – «СССР-ли космосла мер-муса мутIигIдирули сари» ибси темала композиция сабри. Хьунул адамла къаралдили цаибил хьунул адам-космонавт Валентина Терешковаличила иргъахъули саби, сарира далайлизирадти «Хясали кIапIдарибти гьундурачир…» ибти дугьбачил заклизи арцес гьуцIрикIуси.
Планетарийлизи айцIуси мерличир сабира Дунъя руркънилизир ва гIилму чус мутIигIбирнилизир хIекьли дахъал сархибдешуни диахъубти гIилмула ва техникала шайчибти машгьурбиубти 9 гIялимла барельефуни някьишличил делкIи сари. Портал къаркъубазибад цалабяхъибси саби, илдазибад гьарил кIел метрла ахъдешла саби. Илала дархьти къямзурбар музурбачир (пилонтачир) жявхIелла халкьанала Ванзаличила мифологиялашалти гьанбикуни гьаладихьили сари. Ишаб хIябал кIасличибси, вахъчеб пяспясагличибси ва хIябалра пилличибси Ванза чебиахъули саби. Аристотельли барибси сурат, ва сунезирра гьалабла грекунала ва римлантала дунъялизир Ванзаличила багьудлуми гьаргдирути Средиземноморьела жявхIелла карта чедиахъули сари.
Планетарий архитектуралашал балкьаахъурти авторта­ни Дагъиста халкьла някъла ус­тадешла искусствола тя­хIурти пайдалатирутири, ва иличибли планетарийла юрт урхIмешуахIенси ва жагадешлашал цархIилтазибад декIар­бул­хъусили бетаур. Дагъиста тах шагьарра ил юрт­ли жагабирули саби. Илар бел­чIудила хIялумцI­лаби дура­дуркIнила ду­рарад, ил чебаэс дигули ахъибтасра мурталра гьаргси са­би. Ила бя­кьунтани зубартани баршибси зак, берхIиличирад ца къяйли пла­нетаби кадизнила тяхIяр, хасси проекторла (сурат чебиахъан) кумекличил къуббаван бакIибси бурхлиур заклизир кадиркути анцIбукьуни чедаэс бирар. Илала дурабад илаб физический факультетла студентунас лекцияби дучIуси зал леб. Пла­нетарийла директор сай ДГУ-ла общая физикала кафед­ра­ла заведующий, физикала-ма­те­матикала гIилмуртала доктор, профессор, ДР-ла урибси учитель, Дагъиста гIилмула хIур­матла хIянчизар, кIина Соросла лауреат МяхIяммадбаг Кьа­гьирович ХIусейханов. Мя­хIям­мадбаг Кьагьирович ле­рилра илди сархибдешуна­ла дуравад, дебали гIяхIси анхъ­чира сай. Планетарий-а­лав камли къаршидиркути вав­ни удатур ва халаси дигили­чил илдачи хIеруди бузахъули сай. Дусла бухIнаб планета­рийлизи азирти школала бу­чIанти, декIар-декIарти вузанала студентуни, туристуни башули бирар. МяхIяммадбаг ХIусейхановли бакIибтази планетарийла лерилра жагадешуни, дигIяндешуни гьаргдирули вирар. Лебтасалра планетарий дебали гIяхIбилзули бирар, хаслира биштIатас.
Ишдус МяхIяммадбаг Кьагьировичла юбилейла дус саби, сунени деркIибти 70 дус­ла гIямрулизирад 43 илини пла­нетарийлизив узули дер­кIи­ли сай. Ил багьандан планетарийличира дебали уркIи изули саби. Илала плантазиб астрономияла майдан барес ибси хьул леб, лебтазилра телескопуни, берхIила сягIят, планесфера, метеостанцияби, берхIиличил шин ванадиран ва цархIилти тамашала секIал чедаахъес багьандан. Дигеси саби планетарийла гьалаб жагьилти астрономтала кружок бузули лебнира. Кружокла бутIа­кьянчибазибад бахъалгъунти Москвала, Санкт-Петербургла ва цархIилти машгьурти университетунала астрономияла факультетуна­зи кабурхули саби. ДГУ-ла планетарий ишбархIи тама­шадизести секIултала урхI­ме­шуа­хIенси клубли бетарули саби. Ишаб зу­мали рес­пуб­ли­ка­ла гIялимти ца­ла­бир­­кули бирар.
Планетарий чехIебаибтас ил марлирагу, тамашабизеси са­гадешли бетарар. Иш дунъя­ла жагати дигIяндешуначи хIе­ри­зес дигуси планетарийлизи укьес вирар.