УркIи нурли бицIибси

Ахътицад дубуртазиб
Гьава умуси бирар,
Гьава умуси мерлаб
Гъубзни хIялалти бирар.

Бамкьурси аргълизир заклизирти гъагулти зумадикIутигъунтири, ва берхIила нурани илди-ур­га­радли ванзаличи мургьила заб­ван чейгулри. Илдани ван­за­­личирти вава-кьар пиш­дир­хъя­хъутиван билзулри. Се­на­­хIенну берхIиливан ван­за ва иларти лигIматуни бул­хIе­­дирахъу. БегIлара наб та­ма­­шабилзуси, илди ну­ра­ни ЧевяхIсини зурбаси ли­ней­кала кумекличил варакь­да­риб­тигъунтири. Бахъ­ли­зи­вад­ли декIарулхъуси па­сихI­си адам­ван. ГIе, пасихIти адамти, мар­лира, тяп бац-бер­хIи­ван хIер­бикIули бирар алавси дунъя­личи, адамтачи, гIям­руличи…
Дила хIулбала гьала им­цIа­ливан илди нуранани ца адамла сипат гьалабилзахъули бирар. Ил нуни жявлил ва­­луси сай ва иличил рарх ру­зесра игъбарбиуб. Ил шалати дяхI-сипатличилси, кагибти баркь-бацличилси, хIя­лалти хIяланачилси, адаб-хIяя­ли­чил­си, уркIи нурли бицIибси дарган сай. ГьатIира бархьаначи буралли, Даргазивцунра ахIи, Дагъистайзивра хабардерхурси журналист, пасихIси ва бахъли хIурматбируси дубурлан сай. Илини республикализир хабардерхурси гIяхIгъабзала ахъушан сунела дудешла марси юлдаш Запирла у бихухIели ургар ил илгъуна багьадур ветаурсира. Илдигъунти журналистунанигу ишцадра бархибси манзиллизиб адамтачи тяп берхIилагъунти ванати нурличил челябкьлаличи умутунала ва ишбархIила гIямруличи иштяхI алкIахъути пикруми гьаладирхьути, адамлизи бархь­си гьуни чеббиркIахъути ва гIяхIтицун баркьудлуми ду­ра­­дуркIахъес кумекли детарути макьалаби лукIути. Илкьяйдали илдигъунти лукIанти адамтас гьававан хIяжаттира саби. Илди Запиргъунти гьар­ли-мар­ти биаллицун.
Республикала газетаби-жур­налтала бяхIяназив балкI­деш­личи къаршили ургъуси, рушбатчи-хIякимти балтIуси, бузерила гьабкьяби къугъаси девличил закличи ахъбирахъуси ва гьар бархIила гIямру дяхIимцIайзирван чедаахъес пагь­му лебси журналист Запир Харбиловла у балбикили, баршибси чугурличиб жагали зайбикIуси гиван, дубурлантала уркIбазиб зайбикIуси саби. Ил, мискин адам гIевурцули, гьарил сагаси ибсиличил бу­чIанти тянишбирули ва игитти баркьудлумачила къугъати макьалаби гьаладирхьули, чеал­кIуси наслулис патриот бяркъ лугуси лукIан сайхIели. Ил­дигъунти журналистунани ка­би­хьибси гьуникад ахIенрив ну­шара муртрил дашес бурсидиубти.
Нуни Запир Харбиловличила белкI бирухIели гьалабра гьанбушили риэс асубирар, амма иш гьакIлисра иличила хIебурес хIерирус. БегI гьалав нуни Запир МяхIяммадович Да­хадаевла районна Уркухъла шилизиб районна руководс­т­воли ва дахъал шимала вакил­та­ни бутIакьяндеш дарибси бал­буцличив чеибсири. Мурталра тикрардирути цадехI гъай­ра дурули гъайбулхъулри лебилра. Запир Харбиловличи ярга баибхIели, ил къа­ла­ба­­хIейкIули микрофонничи гъа­­миуб. Илис гьалар нуни рай­онна ва республикала хIя­кимтала хатIабачила ва хIя­жа­­тагардешличил адамтачи хIер­­бикIниличила гьачамалра ца гъаялра аргъибси ахIенри. Ам­ма Запир Харбиловли, чизи­ва­далра ва селизивадалра урух­хIейубли, илди балтIулри ва илдала дархьагардешуначи­ла бурулри. Лебилра заллизибти илис хъатбикIулри ва чу­ли уркIи-уркIилавад гIе­вур­ц­ни иргъахъулри. ИлхIели наб якьинбиуб журналистла са­ни­гIят чебяхIси ва хIурматла биъ­ни, чIумали кьасбарира ил са­нигIят чеббикIес. ГIе, ит­хIели бархьдешра кабиза­хъес вирусири ва гIяй­иб­ла вегI сеннира тан­­бихI­ла­хIеварили вал­туси ахIенри.
Илала гIергъи Запир Харбиловла макьалаби нуни халаси иш­тяхIличил дучIира, илцадра гIямру ункъли дяркъурси ва илди си­пат­дарес бугаси пагьму лебси, гьарил вай­силисра гIяхI­си­лисра бархьси кьимат бедес балуси илала бучIанти-ургаб халаси хIурмат лебнира ар­гъиб­сири. ИтхIели, ил чиди-биал­ра районнизи яра шилизи лявкьниличила багьаллири, адамтани обкомла секретарь лявкьухIеливан балкIси гьунчи­ кабизурти урухбиру­тири ва бархьдеш дигути чучи малаик хьу­равирусиван хIул­бур­кIу­ти­ри.
Ну районна газетализир рузухIели, мурталра макьалаби дихули рашусири республикала газетализи. Редакцияла бекI редактор ГъазимяхIяммад Юсупов, отделла редактор Запир Харбилов ва цархIилти хIянчизарти чебаэс хьулрикIусири, илдани дурути, риштIахIели учительтани дурутиван, дигиличил кьабулдирутири. Илдала уктемдеш агнили, адамтачил къугъали ихтилатбикIес балнили, гъайла устадешли тамашарирахъусири. ГIергъити дусмазир илдачил рузес кьадарбиъниличира разили рираси.
Нуни белкIунси гьарил макьала гьала-гьала Запир Мя­хIяммадовичлизи чебиахъу­сири. Илини сегъуна кьимат кабалтал, имтихIяйчив сту­дентван, хIерли рираси. Илини сен-биалра бикIуливан, адам чеввикахъес се-биалра буруси ахIенри. Илини гьарил хатIаличила ва гьарбизурси белкIличила сунела пикри бурусири, гIур хатIа хIе­барахъести гIякьлуми дурутири. Илкьяйдали ил наб, ну гьар шайчирадли гIер­­­рурцуси хIянчизарцунра ахIи, дулекIла узиванра гъам­сили ветаур. Дила узби-рузби ва дудеш гьарахъси Ду­гIа­хъар­ла шилизибрину, иличи дила зугIлумачила, челукьутачила бурули, дугьарилзусири. ИлхIелира илини ну ур­кIи­черрирусири ва суне­ла риштIаси рузизиван къу­гъа­ли се барес хIяжатлил гIеб­бурусири. ХIера, илкьяйдали наб бузерилизив ва гIямрулизив умутчевси къакъбяхъли ветаур. Набцунрив, гьатIи? Лебил редакцияла агьлура илини сунела дигуси кул­петван мяхIкамбирутири ва чи­зилра вайли хIеръахъесра валтуси ахIенри. Нуша илис «мицIирси энциклопедия» дикIутира, сенахIенну илини сегъуна-дигара темала чебкад ва хIянчиличи къячбилкуси суайс итмаданал жаваб лугулри. Илкьяйдали ил нушала гьарли-марси гIямрула ва санигIятласи мугIяллим ва къакъбяхъ ветаур.
Запир МяхIяммадович акIубси сай Да­ха­даевла районна Кьункьила шилизив. Илала дудеш Харбил МяхIяммадов колхозла ва кIинайс Кьункьи­ла шила Советла исполкомла председательли итхIели узули калунси КПСС-ла член сайри, Запир урегал баз виубхIели, гIярмиялизиб къуллукъбарахъес 1940 ибил дуслизив арукибсири. Илала узи Байрам биалли 1938 ибил дуслизив сайри ВатIайс къуллукъбарахъес живарибсири.
Дудеш гьаниркули ахIен Запирлис. Неш Диви Харбилова ГIяштила участковая больницализир дахъал дусмазир санитаркали рузули калунсири. Илини, дудешла агри хIебагьахъурли, къяна-шилтахъ агарли, хIериахъес бурсиварибсири ва къияндикибсилис ку­мекбирес, азгъиндеш да­кIу­хIе­дирусили халаваахъибсири Запир.
Запирли мурталра гьанбуршули бирар секьяйда нешли сай учIахъес ва цархIилти зилантазивадли селизивадалра гIелахIелхъусили ветаахъес къайгъни дакIудирутирил. Гьачамра сегъуна-сабил жуз агарли буили саби уршила ва ил булегила гьарахъси шилизи жуз кабухес рякьунси сари дубурла ахъти шурмала ва мурхьти къадубала гьундурачирадли дуги-хIери рашули. УркIила ванати дугьбачил гьанбурши Запирли сунела бегIти. Дургъбазивад дудеш лявкьниличи халаси манзиллизив хIерли кали, нешли сунела цIакьанира гIямрура ахIерахIедарили, сунес лерилра гIямрулизиб къуллукъбарниличила дахъал хабурти дури. Илала дудешла кагъурти дархли дири дургъбазирадли дархьибти. ХIера, илдазирадли кам-камти баянти учIаннисра гьаладирхьехIе.
1941 ибил дусла декабрьла 28-личиб Харбилли Байрамличи лукIули сай: «АхIерси узи, Байрам, дуцIарти саламтала гIергъи наб дигулра хIела арадеш биубли, фашистунас чIумаси бяхъ чегахъили…». Харбил Крымлизив ургъухIели, кьяшлизивад вяхъибсири ва Краснодарла госпитальлизив 45 бархIи калунсири. Илини узичи лукIули сай кагъар: «Дяхъи сагъбиубли саби. Тяп унцван аравиублира. Советский ВатIан батахъес, советский халкь берцахъес, Германияла фашистунас чIумаси бяхъ чегахъес гIурра дергълизи аркьулра. Фашистунира дарбадягъинбарили, хъули разили чардулхъехIе ва муккаттала бужули кадирехIе.
АхIерси узи Байрам, хIе­ла кагъар агар­хIели кьа­кьа­ви­кIулра. Къаршидир­кехIе. ХIела балуй някъ цIацIа­би­рулра.
ХIела узи Харбил МяхIяммадов, 1942 ибил дусла мартла 28».
ГIурра узичи кагъар: «АхIерси узи, Байрам! Цалис ца дигути узби чехIедаили калишара? ЧехIедаили кали хьалли, пикри аги, хIу ара-сагъли хъули чарухъадри. ХIед чейгуси хIярхIя наб чегаб, узи. Дила кьаркьала кепеклизилра хIебирис. Лерилра таманра дирар, черра аркьян, хIу хъули чарухъадли. Душман тIу­тIу­кья­кьяварили нура чарулхъас. Цаладиркниличи вирхулра. Къу­гъали хъули чарухъаби, узи».
Харбил МяхIяммадов гIур­ра вяхъиб. Ил яргалис Сочила госпитальлизи каркьиб. Илабад хьуна рузи СяхIибличи бархьибси кагъарлизибад: «ХIябал дус дургъбазив душмантачи къаршили, уркIецIиагарли ургъес бурсикайублира. Дяхъира арабиубли саби. ХIушала кагъар бакIайчи ну ишав кахIевлас. Дергълизи укьес кьас саби.
ДелкIести дахъал сари. ХIелукIас. Вари, хъуммартабая. Гьаниркахъабая. Шилизивадли дуравхъи, хIябал дусла бухIнаб СССР-ла улка ласбарира. ГIяхIтира вайтира чедаира, дигуси узи Байрам варгес хIейубра.
Рузи, СяхIиб, кагъар таманбирулра. Дила Запир ункъли хIерварая. Душманра тIутIуварили, камси заманала ухIнав нура хъулив вирус. ГIур халаси тавра бицIесцад хIушаб хабуртира дурис».
1943 ибил дусла майличив сержант Харбил гIурра вяхъибсири. ИлхIели МяхIячкъалала госпитальлизи ваахъибсири. Илавра шиличила, шантачила, гъамтачила хабурти аргъес хIясратлири. Хьуна рузи ПатIимат Рабадановачи лукIули сай илини: «Дагъиста центр МяхIячкъалализирад дахъал саламти дурхьулра. ПатIимат хIечи, ада-абачи, лебилра рузбачи, рузбала кулпетуначи. Дила мурад – лерилра хIуша ара-сагъли диъни саби. Нура бецIванра, МяхIячкъалала госпитальлизиб бамсриихъулра. Вайси селра агара. ХIушала аги сен сабил багьес дигулра. Рабадан, Казим хъулиб лебалу? ШяхIба, Байрамла кагъурти дашулив? Илдала адресуни дархьая. ХIуша чедаэс дигахъира…».
Дургъби тамандиубли, чедибдешли­чил Байрам хъули чарухъун, Харбил чар­хIевхъун… Запир халакаиб ва дудешван ВатIайчи дигили вицIибси, нешван гъабзадешчевси ветаур.
ГIяштила урга даражала школализиб 1956 ибил дуслизиб багьуди касибси гIулухъа, Каспийсклизибси цаибил ТУ-лизи учIес керхур. ВатIайс къул­лукъбарили гIергъи, ИцIа­ри­ла шилизив урус мезла ва литературала, историяла учительли узули калун. Таманбариб Запир Харбиловли 1969 ибил дуслизиб Дагъиста пачалихъла педагогический институтра.
1966 ибил дуслизив Запир МяхIям­ма­дович «Ленинна байрахъ» газетализив литработникли узес вехIихьибсири. Ил­хIей­чирадли чумра чедетаили ва къугъали илини делкIунти макьалабани газетала бя­хIяни жагадариб. Чуйнара дубурла гьарахъти шимази командировкабачи вякьи, адам­тала изу-зугIяйчила аргъбаибти макьалаби делкIун илини, халкьла лебдешличи хъямбашути, чула къуллукъуни пайда­ла­дарили, зяхIматчиби биргIябиргути хIя­кимти пужбариб ва къияндикибтас ку­мек­диэсти тяхIурти далдуцахъиб. Журналис­ту­нани кьяйда бархьдеш кабизахъес ва бахъ­лис кумекбарес гьарилли хIерни якьин­бариб.
Чуйнара жагьилти журналистунала, сту­дентунала, школьникунала ва цархIилти адамтала гьалавра гъайулхъули чеибсири ил нуни. Илини буруси гьарил дев ле­хIир­хъутала уркIбази дегъси ванзализи ряхIмула маркаван минадирули диънира багьеслири. Хаслира чеалкIуси наслулис гIямрулизир багаладиэсти баянти гьаладирхьулри.
Сунела гIямрула марси гьалмагъ ва исбагьи Дирвайчил Запирли къугъати дурхIни абикьур, гIямрула бягIуси гьунчи дураиб. Рурсби — Зайнаб ва нешла у бихуси Диви. Уршбас Харбил ва Заирхан бикIар. Лебтазилра чебяхIси даражала багьуди касахъиб ва гIяхIти хIянчурбачиб хIурматличил бузули саби. Леб Запирла ва Дирва уркIби шаддирахъути дурхIнала дурхIнира.
Запир МяхIяммадовичла бамсриагарси бузери ахъли кьиматлабариб улкалира. Илис ДАССР-лара Россияла Федерациялара культурала урибси хIянчизарла уми дедиб. Лер дахъал грамотаби ва шабагъатуни, амма Запир Харбиловли бегIлара гIяхIси шабагъатлизи халбирули сай сунени адамти-ургаб сархибси хIурмат ва уркIи-уркIиларадти диги. Гьайгьай, лукIуси адамлис халкь-ургаб хIурмат сархес гьамадси ахIен. Илала белкIаназирти хатIабачила имцIали адамти гъайбикIули бирар, гIяхIти шалубачила ахIи. Амма Запир МяхIяммадовичгъунти лукIанти бахъал-декIар хIебирар. Чула гьарил баркь-бацличи ва лукIуси гьарил девличи чекабизурти, хIялай гIямру дуркIули, алавтас гIибратли бетаурти.
Ишдусла ноябрьла 7-личив Запир Харбилов 80 дус вируси сай. ГIямрули гьаладихьибти къияндешуначи хIерхIеили, адамтачи дигили вицIибси ил гIяхIгъабзас, юбилейличил бархбасахъи, арати ва талихIчерти гIямру, кулпетла игъбар ва дурхIнала дурхIнас даршуси зак дулгехIе.
ХIурматла узи Запир, хIу редакцияла къакъбяхъ ви­русири мурталра, хIела гIяхIти баркьудлуми лебилра хIянчизартас гIибратли детаур. Гьаннала гIергъира хIу, хIела къугъати дурхIначи ва илдала баркьибтачи хIилнаиркьули, дахъал дусмазив, изала-зугIяла чехIедаили, хIериубли дигулра.