Дагъиста туризмала имканти

Дагъистан… Дунъяличиб хIечибра жагаси, уркIилис дигуси, гъамси ва ахIерси мер гIур хIебургар. Чи сеикIалра, сецад давлуми гьаладирхьалра, адамли сунела ВатIан убхIебедибти, илис хиянатдеш хIедарибти сецад-дигара анцIбукьуни диубти сари дунъяла тарихлизир. ВегIла ВатIан гьариллис сунеласун, бурес хIейэсли, дигахъу. ВатIан гьарли-марли кьиматлабирес ва дигахъес дила пикрили, адам гIямрула дусми ардашуцад, бекIличир имцIали хIяна гъез дакIудиубхIели бурсивирули сай. ВатIайчи дигикIун вегIла бегIтачи, тухумтачи, узи-уршиличи дигиличил дарх адам алкIукад илала хIилизир дирути сари.

Дагъистан сунезирти жагадешуначил ва давлумачил Дагъиста писательти, поэ­тунаницун ахIенну, урусла, хIятта дурала улкназибадти маш­гьурти поэтуни-писа­тель­тани, архIя­ликьяна­банира чебяхIбариб­сири. Лебил илди Дубуртар Улкала жагати мер-мусаличи тамашабирутири. Адамлис гьар уркIиагар­виубхIели, жагаси тIабигIятли гьав ахъбарес, бамсри чебар­букес кумекбирули бирар. Илкьяйдали Дагъиста урхI­мешуахIенси тIабигIятли, ахъти, жагати дубуртани, вацIур­ба­ни, зярхIси, тяхIуси гьавали, дяр­гIибти шинна гIинзурбани, хIуркI­бани тарихла ва культурала памятникунани илди гьачам чедаэс бикибти халкьра чу­чи битIикIули, хIяй­ран­би­ра­хъу­ли саби. 

Дагъиста ванза гьар шайчибад давлачебси, баракатчебси саби. ТIабигIятла сурсатуназирад нуша-дегIси хутI, газ, набт абилтIути мягIдунти лер. Экономикалашал ва ст­рате­гиялашал нушала улка гьа­лабяхI башахънилизи дебали мягIничебси пай кабирхьули саби Каспи урхьули. Дагъистанлантира бузери дигути, хIянчилизиб жигарчебти ва саберхурти адамти саби. Шимазибти халкьли хIяйван-къача, мицIираг адилкьули сари, хъуми делгIули сари. Гъайла къантIа, Дагъистан касибхIели, гьар шайчибад хIериэс манпагIятси, эркинси республика саби.

Дагъистан Россияла бегI­лара югла шайчибси респуб­лика саби. Ил Кавказла востокла шайчиб Европа ва Азия дархдиркуси мерличиб мерлабиубли саби. Каспи урхьула дазурби 5 улкаличил цугдиркули сари ва урхьула халкьани-ургарти гьундурачил бархбас леб: Азербайжанничил, Грузияличил, Казахстанничил, Туркменистанничил ва Иранничил. Россияла Федерацияла бухIнаб Ставропольла крайличил, Калмыкияличил ва Чечентала Респуб­ли­ка­личил унраличиб саби. Жяв замунтачирадал ишар восток западличил цалабирхъути вачар-чакарла гьундури дуибти сари. Ургарти даршдусмазир Дагъистайзибад дунъяличиб машгьурси «ЧебяхIси архIяликьянабала гьуни» бикIуси вачарла карбунтала гьуни кабихьибсири. БусягIятла манзилра республикала мер-мусаличирад федерацияла даражала бекIлидиубти маршрутуни кадихьили сари. Дагъистайзир лер: мегьла гьундурала, авто­мобильтала, гьавала, урхьула ва турбабала бетуцличилти гьундури. 

Дагъистайзир тарихла ва культурала 6 азирличир имцIали памятникуни лер, илдазирадли 173 – федерацияла даражаличир мягIничерти сари. Дагъиста жявхIелла культурала центрли сабси – Дербентлизир тарихла, архитектурала, археологияла урхIмешуахIенти памятникуни мяхIкамдарили сари. «Нарын-Къала» ЮНЕСКО-ли дунъяла мягIничебси памятниклизи халбируси саби.

Дагъиста халкьра сабигъунти гIур дунъяличиб агарти, дахъ­ал мезаначил гъай­бикIути, саби-бегIси тарих ва куль­тура­личилти миллатунала цахIнабик саби. Иш­цад халали ахIенси ванзаличиб 100-личир имцIали миллатуни хIердирули сари. Илгъуна гIяламат дунъяличиб чинабалра лебси ахIен. ИлхIелира гьарил миллатла саби-бегIти гIядатуни, фольклор, някъли бируси хIянчи лер. Нуша цархIилтас тамашадизес ва илди нушачи гIяхIладли башахъес багьандан лерилра илди гIяламатуни камти ахIен.

Дигеси анцIбукь саби, гIергъити ца, кIел дусла духIнар Дагъистайзир туризмала шайчирти имкантира гьаладяхI дашес дехIдихьни. Нушала улкализир илцад-декIар дахъал мерани агара, Дагъистайзирван бамсриихъни ва туризма гьаладяхI дашахънила имканти гьаргдарес вируси.

Республикала хIукуматли Дагъистан ишхIелла туризмалашал гьалабяхI арбякьунси мерли бетаахъес багьандан дахъал цIакьани дяхIчииули сари. Дагъиста экономика гьалабяхI башахънилизира ил анцI­букьли мягIничебси пай кабирхьули саби.

Дагъистайзиб туризмала кьяли гьа­ла­бяхI башнила даражаличила, нушала республикализи гIяхIладли башути туристуначила ва цархIилти секIайчила ихтилат бетаур Дагъиста «Этнотревел» бикIуси туризмала компанияла шадибгьундури дурадуркIуси хIянчизар Зульфия Кьурбановачил.

«Этнотревел» – Дагъистайзир дузути туризмала компанияби-ургаб бегIлара жигарчебли бузуси, халкьла игьдибар сархибси компания саби. Туризмала кьяли бизнесличил бархбасунси саби, ил багьандан ил шайчиб бузути адамтанира халкьлис пайдала­бикIахъес гьаладирхьути къуллукъуни ахъси даражаличир детерхахъес къайгъибирули саби. Илаб бузути хIянчизартани чула санигIятлашалти устадеш, багьудлуми ахъдуцес гьаман чекабизурли бузули саби. Илис бикьридеш дирули сари Россиялизибад, дурала улкназибад бакIибти гIяхIлани илдачила дурути пикруманира. 

«Этнотревел» туризмала шайчибси жагьил фирма биъниличи хIерхIеили, гIяхIти сархибдешуни чедаахъес бажардибикиб. 

– Зульфия Буньяминовна, Дагъистайзиб туризма гьалабяхI башнила даража сегъуна саби? Республикализи бахъал гIяхIли башулив?

– ГIергъити ца, кIел дусла бухIнаб Дагъистайзиб туризма гьалабяхI башес бехIбихьили саби, нушачи бахъал гIяхIли башули саби, Россияла гьарахъти мер-мусаличибадцунра ахIи, хIятта дурала улкназибадра. Гьайгьайрагу, ил дебали дигеси анцIбукь саби. Ташмишдеш агарли бурес рирус, ириъличил цугбуцибхIели, ишдус республикализи дебали бахъал туристуни бакIиб. 

Гьала-гьала Дагъистайзи гIяхIладли бакIибти туристунала лугIи 100 азирличи абиркулри, кIиэсил дус илдала лугIи 350 азирличи абикиб, ириъ – 700 азир сабри, ишдус биалли, туристуни кIина-хIяйнали имцIабиуб. Республикализи бакIибти гIяхIли кьабулбирути туризмала компанияби, илдала лугIилизиб — нушалара, туристунала тIалабуначи цугбикес, нушала ватIайчила гIяхIти пикруми калахъес гьалабяхI башули, гьар шайчирад устадеш ахъдурцули, бузули саби.

Республикализирти туризмала шайчирти компанияби, фирмаби сецад диалра, илди дарх цадалги дузули сари, цала цали хатIаби белгидарес, илди гьардарес къайгъилизиб саби, чула бузери ункъбарести шуртIри даргес умцIули бирар. Лерил компаниябас баарила кьадар туристунала лугIи абиркули саби. БекIлибиубсигъуна, гьар секIал ахъси даражаличир детерхахъни, архIяликьянаби нушачи разили калахъни саби. 

– Нушачи бакIибти гIяхIлас Дагъистан гIяхIбизахъес, илдала лугIи имцIабикIахъес багьандан се хIянчи бирули туризмала шайчирти фирмабани?

– Дагъистанлантала гIя­хIял­­деш дирнила гIядату­начил, ишабти дигичебти халкьличил тянишбиубли гIергъи, республикализи башути гIяхIли гьарли-марли Дагъистайчи, ишабси тIабигIятла жагати мер-мусаличи гIяшикьбирули саби. Нушачил бархбасуни дузахъес дигули саби Россияла халати туроператортасра, ва нушани дарсур дарх дузнила имканти хIердирулра. Нуша гьаладяхI дашес къайгъилизирра, гьайгьайрагу, нушалара хIянчилизир чедетхIеибдешуни лер, амма нуша гьар секIал ункъси тяхIярличи дикахъес, масъулти арзес чекадизурли дузулра. Нушачи бакIибти гIяхIлази, туристунази, Дагъиста жагати мер-муса чедиахъули дирехIе, ила экскурсияби дурадуркIули, илди декIар-декIарти миллатунала гIядатуначил, тарихличил тянишбирулра. Чедаэсти, хIулбала хIер битIакIести мер-мусара камли ахIен Дагъистайзир. Мисаллис, Сулахъла къярдлизи архIя дурабуркIухIели, нушани туристунази Сулахъ хIеркI чебиахъулра, алавти мер-мусаличила тарихлашалти баянти дурулра. Сулахъ хIеркI катерличиб чедибяхъес им­­канбикIули саби. Дагъис­та гидроэлектростанциябачи экс­курсияби дурадуркIулра. Ди­геси анцIбукь саби Дагъиста биз­несментани республикали­зи туристуни битIакIес багьандан чула шайзибад халаси пай кабирхьнира. Илдани Дагъиста гIяхIлас давлачебси кухня гьаргбирули, ишар туризмалашалти имканти лерни чебиахъули саби. Сулахълизи дурабуркIуси турлизи Къизилюртла «Янтарное» бикIуси форельтала хозяйстволизи архIяра кабурхуси саби. Илар умути шиннизирцун хIердирути, форель бялихъуни секьяйдали адилкьулил чебаэс вирар. Илабси рестораннизиб хIушаб бизиси ил бялихъ берцIили гьалабирхьу. Илкьяйдали илар чедаэс вирар декIар-декIарти дугIла ва хъа мицIираг. Илдигъунти жагати мер-муса Дагъистайзир камли ахIен.

– Челябкьлализир хIушани шадибгьундури (экскурсияби) дурадуркIути маршрутунала сияхI имцIабарес ибси пикри лебу?

– Республикала духIнар нушани экскурсияби дура­дур­кIути 20-цад маршрут лер. Илди сари: Кьара-Кьурейшлизи, Гъуниблизи, Гамсутльлизи, АхIулголизи, Дербентлизи, Та­басараннизи (Хучни), Ку­бачила шилизи ва цархIилти мер-мусаличи дурадуркIути ар­хIяби. Ил сияхI нушаб бя­гIу­барес дигулра. Дагъистай­зир 42 район лер, гьар районнизи ца маршрут-тур дураберкIалра, 42 маршрут адиули сари. Гьарил район саби-бегIти хасдешуначил декIарбулхъули саби, лерилра районти тарихлашал, культура ва гIядатуни хIясибли тамашадизести сари. Челябкьлализир лерилра районтази маршрутуни абхьес пикри саби. Илкьяйдали челябкьлазир нушаб Иранничил, Китайличил, Донбайличил туризмалашалти бархбасуни кадизахъес ва ила мартшрутуни дурадуркIес пикруми-кьасани лер. БусягIятла замана нушани Дагъиста духIнарти маршрутунала дурарад Грузиялизи, Азербайжаннизи архIяби дурадуркIулра.

– ХIела пикрили, бахъал адамтала хIерлиу хIедикибти, бахъла ганз кахIецIибти Дагъиста шими туризмала архIябас гьаргдарнили дубурлантала гIямруличи сегъуна асарбирули?

– Дагъистайзиб туризма гьалабяхI башнили дагъистанлантала гIямруличи дебали гIяхIси асарбиру. БегI гьалар халкьлис дахъал хIянчила ме­рани, илкьяйдали дубурла мер-мусаличир туризма гьа­лабяхI башахъес имканти ал­кIули сари. Илала дурабад, туризма гьалабяхI башнили ишбархIилис челукьуси, шила халкь шагьарлизи гечбирнила масъала арзахъес кумекбирули саби. Дагъистан туристунас дебали гIяхIбилзули саби, ишаб хIербирути дахъал миллатунала халкьла декIар-декIарти гIядатуначи, яшавла ва рухIлашалси саби-бегIси, урхIмешуахIенси культураличи тамаша ва гIяшикьбирули саби. Челябкьлализиб Дагъистайзиб нушала улкализиб бегIлара гIяхIси ва ахъси даражала туризма вавалибирхъур.

– Нушала халкь туристуни кьабулбирес хIядурлив?

– ГIе, дагъистанланти дебали адамти дигути, гIяхIялдеш дарес балниличил машгьурти халкь саби. Нушачи Россиялизибад, дурала улкназибад башути туристунази мурталра ца суал хьарбиули рирус: «Се саби хIушаб Дагъистайзиб бегIлара гIяхIбизурси?». Лебтанилра ца жаваб лугули бирар: «Нушаб дебали гIяхIдилзули сари дагъистанлантала гIяхIялдеш дузахънила гIядатуни, илдала уркIила гьаргдеш, сахаватдеш ва, гьайгьайрагу, гьар журала берклумачил давлачебси кьумур (кухня)». 

Дурабад бакIибти гIяхIли, туристуни дубурла шимази бикухIели, нушала шайзибад илди лайикьти палтарличил бегIбиахъес, дубурлантала гIядатунала хIурматбирахъес маслигIятбирули дирехIе. Ил багьандан шила халкьла илдачил сегъунтилра масъулти алкIули ахIен.

— Баркалла ихтилатлис. ХIушала фирмала бузерилизир сархибдешуни, гьарбизуни дулгулра. Мурталра гьаладяхIцун дашеная! 

 

П.Сулайбанова
 
Дагъистан… Дунъяличиб хIечибра жагаси, уркIилис дигуси, гъамси ва ахIерси мер гIур хIебургар. Чи сеикIалра, сецад давлуми гьаладирхьалра, адамли сунела ВатIан убхIебедибти, илис хиянатдеш хIедарибти сецад-дигара анцIбукьуни диубти сари дунъяла тарихлизир. ВегIла ВатIан гьариллис сунеласун, бурес хIейэсли, дигахъу. ВатIан гьарли-марли кьиматлабирес ва дигахъес дила пикрили, адам гIямрула дусми ардашуцад, бекIличир имцIали хIяна гъез дакIудиубхIели бурсивирули сай. ВатIайчи дигикIун вегIла бегIтачи, тухумтачи, узи-уршиличи дигиличил дарх адам алкIукад илала хIилизир дирути сари.
Дагъистан сунезирти жагадешуначил ва давлумачил Дагъиста писательти, поэ­тунаницун ахIенну, урусла, хIятта дурала улкназибадти маш­гьурти поэтуни-писа­тель­тани, архIя­ликьяна­банира чебяхIбариб­сири. Лебил илди Дубуртар Улкала жагати мер-мусаличи тамашабирутири. Адамлис гьар уркIиагар­виубхIели, жагаси тIабигIятли гьав ахъбарес, бамсри чебар­букес кумекбирули бирар. Илкьяйдали Дагъиста урхI­мешуахIенси тIабигIятли, ахъти, жагати дубуртани, вацIур­ба­ни, зярхIси, тяхIуси гьавали, дяр­гIибти шинна гIинзурбани, хIуркI­бани тарихла ва культурала памятникунани илди гьачам чедаэс бикибти халкьра чу­чи битIикIули, хIяй­ран­би­ра­хъу­ли саби. 
Дагъиста ванза гьар шайчибад давлачебси, баракатчебси саби. ТIабигIятла сурсатуназирад нуша-дегIси хутI, газ, набт абилтIути мягIдунти лер. Экономикалашал ва ст­рате­гиялашал нушала улка гьа­лабяхI башахънилизи дебали мягIничебси пай кабирхьули саби Каспи урхьули. Дагъистанлантира бузери дигути, хIянчилизиб жигарчебти ва саберхурти адамти саби. Шимазибти халкьли хIяйван-къача, мицIираг адилкьули сари, хъуми делгIули сари. Гъайла къантIа, Дагъистан касибхIели, гьар шайчибад хIериэс манпагIятси, эркинси республика саби.
Дагъистан Россияла бегI­лара югла шайчибси респуб­лика саби. Ил Кавказла востокла шайчиб Европа ва Азия дархдиркуси мерличиб мерлабиубли саби. Каспи урхьула дазурби 5 улкаличил цугдиркули сари ва урхьула халкьани-ургарти гьундурачил бархбас леб: Азербайжанничил, Грузияличил, Казахстанничил, Туркменистанничил ва Иранничил. Россияла Федерацияла бухIнаб Ставропольла крайличил, Калмыкияличил ва Чечентала Респуб­ли­ка­личил унраличиб саби. Жяв замунтачирадал ишар восток западличил цалабирхъути вачар-чакарла гьундури дуибти сари. Ургарти даршдусмазир Дагъистайзибад дунъяличиб машгьурси «ЧебяхIси архIяликьянабала гьуни» бикIуси вачарла карбунтала гьуни кабихьибсири. БусягIятла манзилра республикала мер-мусаличирад федерацияла даражала бекIлидиубти маршрутуни кадихьили сари. Дагъистайзир лер: мегьла гьундурала, авто­мобильтала, гьавала, урхьула ва турбабала бетуцличилти гьундури. 
Дагъистайзир тарихла ва культурала 6 азирличир имцIали памятникуни лер, илдазирадли 173 – федерацияла даражаличир мягIничерти сари. Дагъиста жявхIелла культурала центрли сабси – Дербентлизир тарихла, архитектурала, археологияла урхIмешуахIенти памятникуни мяхIкамдарили сари. «Нарын-Къала» ЮНЕСКО-ли дунъяла мягIничебси памятниклизи халбируси саби.
Дагъиста халкьра сабигъунти гIур дунъяличиб агарти, дахъ­ал мезаначил гъай­бикIути, саби-бегIси тарих ва куль­тура­личилти миллатунала цахIнабик саби. Иш­цад халали ахIенси ванзаличиб 100-личир имцIали миллатуни хIердирули сари. Илгъуна гIяламат дунъяличиб чинабалра лебси ахIен. ИлхIелира гьарил миллатла саби-бегIти гIядатуни, фольклор, някъли бируси хIянчи лер. Нуша цархIилтас тамашадизес ва илди нушачи гIяхIладли башахъес багьандан лерилра илди гIяламатуни камти ахIен.
Дигеси анцIбукь саби, гIергъити ца, кIел дусла духIнар Дагъистайзир туризмала шайчирти имкантира гьаладяхI дашес дехIдихьни. Нушала улкализир илцад-декIар дахъал мерани агара, Дагъистайзирван бамсриихъни ва туризма гьаладяхI дашахънила имканти гьаргдарес вируси.
Республикала хIукуматли Дагъистан ишхIелла туризмалашал гьалабяхI арбякьунси мерли бетаахъес багьандан дахъал цIакьани дяхIчииули сари. Дагъиста экономика гьалабяхI башахънилизира ил анцI­букьли мягIничебси пай кабирхьули саби.
Дагъистайзиб туризмала кьяли гьа­ла­бяхI башнила даражаличила, нушала республикализи гIяхIладли башути туристуначила ва цархIилти секIайчила ихтилат бетаур Дагъиста «Этнотревел» бикIуси туризмала компанияла шадибгьундури дурадуркIуси хIянчизар Зульфия Кьурбановачил.
«Этнотревел» – Дагъистайзир дузути туризмала компанияби-ургаб бегIлара жигарчебли бузуси, халкьла игьдибар сархибси компания саби. Туризмала кьяли бизнесличил бархбасунси саби, ил багьандан ил шайчиб бузути адамтанира халкьлис пайдала­бикIахъес гьаладирхьути къуллукъуни ахъси даражаличир детерхахъес къайгъибирули саби. Илаб бузути хIянчизартани чула санигIятлашалти устадеш, багьудлуми ахъдуцес гьаман чекабизурли бузули саби. Илис бикьридеш дирули сари Россиялизибад, дурала улкназибад бакIибти гIяхIлани илдачила дурути пикруманира. 
«Этнотревел» туризмала шайчибси жагьил фирма биъниличи хIерхIеили, гIяхIти сархибдешуни чедаахъес бажардибикиб. 
– Зульфия Буньяминовна, Дагъистайзиб туризма гьалабяхI башнила даража сегъуна саби? Республикализи бахъал гIяхIли башулив?
– ГIергъити ца, кIел дусла бухIнаб Дагъистайзиб туризма гьалабяхI башес бехIбихьили саби, нушачи бахъал гIяхIли башули саби, Россияла гьарахъти мер-мусаличибадцунра ахIи, хIятта дурала улкназибадра. Гьайгьайрагу, ил дебали дигеси анцIбукь саби. Ташмишдеш агарли бурес рирус, ириъличил цугбуцибхIели, ишдус республикализи дебали бахъал туристуни бакIиб. 
Гьала-гьала Дагъистайзи гIяхIладли бакIибти туристунала лугIи 100 азирличи абиркулри, кIиэсил дус илдала лугIи 350 азирличи абикиб, ириъ – 700 азир сабри, ишдус биалли, туристуни кIина-хIяйнали имцIабиуб. Республикализи бакIибти гIяхIли кьабулбирути туризмала компанияби, илдала лугIилизиб — нушалара, туристунала тIалабуначи цугбикес, нушала ватIайчила гIяхIти пикруми калахъес гьалабяхI башули, гьар шайчирад устадеш ахъдурцули, бузули саби.
Республикализирти туризмала шайчирти компанияби, фирмаби сецад диалра, илди дарх цадалги дузули сари, цала цали хатIаби белгидарес, илди гьардарес къайгъилизиб саби, чула бузери ункъбарести шуртIри даргес умцIули бирар. Лерил компаниябас баарила кьадар туристунала лугIи абиркули саби. БекIлибиубсигъуна, гьар секIал ахъси даражаличир детерхахъни, архIяликьянаби нушачи разили калахъни саби. 
– Нушачи бакIибти гIяхIлас Дагъистан гIяхIбизахъес, илдала лугIи имцIабикIахъес багьандан се хIянчи бирули туризмала шайчирти фирмабани?
– Дагъистанлантала гIя­хIял­­деш дирнила гIядату­начил, ишабти дигичебти халкьличил тянишбиубли гIергъи, республикализи башути гIяхIли гьарли-марли Дагъистайчи, ишабси тIабигIятла жагати мер-мусаличи гIяшикьбирули саби. Нушачил бархбасуни дузахъес дигули саби Россияла халати туроператортасра, ва нушани дарсур дарх дузнила имканти хIердирулра. Нуша гьаладяхI дашес къайгъилизирра, гьайгьайрагу, нушалара хIянчилизир чедетхIеибдешуни лер, амма нуша гьар секIал ункъси тяхIярличи дикахъес, масъулти арзес чекадизурли дузулра. Нушачи бакIибти гIяхIлази, туристунази, Дагъиста жагати мер-муса чедиахъули дирехIе, ила экскурсияби дурадуркIули, илди декIар-декIарти миллатунала гIядатуначил, тарихличил тянишбирулра. Чедаэсти, хIулбала хIер битIакIести мер-мусара камли ахIен Дагъистайзир. Мисаллис, Сулахъла къярдлизи архIя дурабуркIухIели, нушани туристунази Сулахъ хIеркI чебиахъулра, алавти мер-мусаличила тарихлашалти баянти дурулра. Сулахъ хIеркI катерличиб чедибяхъес им­­канбикIули саби. Дагъис­та гидроэлектростанциябачи экс­курсияби дурадуркIулра. Ди­геси анцIбукь саби Дагъиста биз­несментани республикали­зи туристуни битIакIес багьандан чула шайзибад халаси пай кабирхьнира. Илдани Дагъиста гIяхIлас давлачебси кухня гьаргбирули, ишар туризмалашалти имканти лерни чебиахъули саби. Сулахълизи дурабуркIуси турлизи Къизилюртла «Янтарное» бикIуси форельтала хозяйстволизи архIяра кабурхуси саби. Илар умути шиннизирцун хIердирути, форель бялихъуни секьяйдали адилкьулил чебаэс вирар. Илабси рестораннизиб хIушаб бизиси ил бялихъ берцIили гьалабирхьу. Илкьяйдали илар чедаэс вирар декIар-декIарти дугIла ва хъа мицIираг. Илдигъунти жагати мер-муса Дагъистайзир камли ахIен.
– Челябкьлализир хIушани шадибгьундури (экскурсияби) дурадуркIути маршрутунала сияхI имцIабарес ибси пикри лебу?
– Республикала духIнар нушани экскурсияби дура­дур­кIути 20-цад маршрут лер. Илди сари: Кьара-Кьурейшлизи, Гъуниблизи, Гамсутльлизи, АхIулголизи, Дербентлизи, Та­басараннизи (Хучни), Ку­бачила шилизи ва цархIилти мер-мусаличи дурадуркIути ар­хIяби. Ил сияхI нушаб бя­гIу­барес дигулра. Дагъистай­зир 42 район лер, гьар районнизи ца маршрут-тур дураберкIалра, 42 маршрут адиули сари. Гьарил район саби-бегIти хасдешуначил декIарбулхъули саби, лерилра районти тарихлашал, культура ва гIядатуни хIясибли тамашадизести сари. Челябкьлализир лерилра районтази маршрутуни абхьес пикри саби. Илкьяйдали челябкьлазир нушаб Иранничил, Китайличил, Донбайличил туризмалашалти бархбасуни кадизахъес ва ила мартшрутуни дурадуркIес пикруми-кьасани лер. БусягIятла замана нушани Дагъиста духIнарти маршрутунала дурарад Грузиялизи, Азербайжаннизи архIяби дурадуркIулра.
– ХIела пикрили, бахъал адамтала хIерлиу хIедикибти, бахъла ганз кахIецIибти Дагъиста шими туризмала архIябас гьаргдарнили дубурлантала гIямруличи сегъуна асарбирули?
– Дагъистайзиб туризма гьалабяхI башнили дагъистанлантала гIямруличи дебали гIяхIси асарбиру. БегI гьалар халкьлис дахъал хIянчила ме­рани, илкьяйдали дубурла мер-мусаличир туризма гьа­лабяхI башахъес имканти ал­кIули сари. Илала дурабад, туризма гьалабяхI башнили ишбархIилис челукьуси, шила халкь шагьарлизи гечбирнила масъала арзахъес кумекбирули саби. Дагъистан туристунас дебали гIяхIбилзули саби, ишаб хIербирути дахъал миллатунала халкьла декIар-декIарти гIядатуначи, яшавла ва рухIлашалси саби-бегIси, урхIмешуахIенси культураличи тамаша ва гIяшикьбирули саби. Челябкьлализиб Дагъистайзиб нушала улкализиб бегIлара гIяхIси ва ахъси даражала туризма вавалибирхъур.
– Нушала халкь туристуни кьабулбирес хIядурлив?
– ГIе, дагъистанланти дебали адамти дигути, гIяхIялдеш дарес балниличил машгьурти халкь саби. Нушачи Россиялизибад, дурала улкназибад башути туристунази мурталра ца суал хьарбиули рирус: «Се саби хIушаб Дагъистайзиб бегIлара гIяхIбизурси?». Лебтанилра ца жаваб лугули бирар: «Нушаб дебали гIяхIдилзули сари дагъистанлантала гIяхIялдеш дузахънила гIядатуни, илдала уркIила гьаргдеш, сахаватдеш ва, гьайгьайрагу, гьар журала берклумачил давлачебси кьумур (кухня)». 
Дурабад бакIибти гIяхIли, туристуни дубурла шимази бикухIели, нушала шайзибад илди лайикьти палтарличил бегIбиахъес, дубурлантала гIядатунала хIурматбирахъес маслигIятбирули дирехIе. Ил багьандан шила халкьла илдачил сегъунтилра масъулти алкIули ахIен.
— Баркалла ихтилатлис. ХIушала фирмала бузерилизир сархибдешуни, гьарбизуни дулгулра. Мурталра гьаладяхIцун дашеная!