СирхIязиб бучIул булбул

Ахъ дубуртачир шими
Мирхъила шалигъунти,
Шимазиб пагьмучебти
Адамти саб машгьурти.

РиштIахIели нешличил рарх илис кумекбарес или ургубализи рашусири мур­талра. Иларти жагати вава-кьарли, арцантала далуйтани хIяй­ран­рирахъусири ва нешла хъар­баркьуначилара хъумартурли, вавнала халуби луцIули гьарил арца далай аргъес или илдас гIергъи дуцIкарикIусири.
— ПатIимат, дяхIцIилиу кариили руэнгу, паргъатли руэс хIерирадли дяргIибти шин хес рукьен…, — гьарахълабад нешла тIама чебихули хьалли, ну ясирруцибти арцанти дархьдатес хIерирули ва илди наб саринта дучIутиван билзули, разили рирусири. Гьанбиркур ца зурхIябла ранганачилси арцан декIарбухъи жагали бучIуси. Ил мурталра набчи хIерсиван билзи ва вавначибадли вавначи урцули наб делхъра чедиахъули, далуйта бучIусири. Марлира, илала тIама цархIилталайзибадли декIарбулхъусири. Илини далай бехIбуцалри цархIилтала тIама иргъуси ахIенри, сенахIенну илала лебгIеб жагаси ва ахъли зайбикIуси тIамали цархIилти арцанти хIяйрандарили тIашдилзахъутигъунтири. Белики, илдира дучIули дурги, амма илдала тIама аргъес хIейри. ВецIани дусми ардукьялра ит арца тIама гьарахъти дила дурхIядешла талихIли варакьбарибси ургубализибадли гьаннара чебихусиван билзан, ва уркIи ряхIятли шалакабирар. Далайла илцадра халаси цIакь ва асар бирар или чис гьанбиркусири? Адамталара илдигъунти цархIилталайзирадли декIардулхъути тIамри дирни нуни кьанни сабри багьурси. Дила гъамси Раисат ГIялибекова сценаличи дурарухъалри тяп ит арцайван ясиррурцули рираси. Илалагъуна тIама гIур чилалра хIебургар или гьанбиркусири итхIели. Амма гIергъити дусмазиб Ахъушала районна Хъуле бикIуси шилизирадси (ил хIеррирусири НецIала шилизир) Хамис Мусаевала далайла аргъибхIели, багьурра дубуртазир пагьмурти дахъал ранганарти дирниличила. Хамисла тIама клублизиб, дубуртачиб, шилизиб мекъличиб цаван азадли урцулри. Илис я микрофонти, я музыка хIяжатти ахIен, илала тIамалис илди диргаладулхъутиван билзан. БегI гьалаб Х.Мусаевала тIама аргъибсири нуни КьярбачIимахьила шила Советлизи кабурхуси ГIяяцимахьилизиб дила рузикьарла рурсила мекъличи рякьунхIели. Шимазир мукъри дирухIели сирхIянтала уркIби илцадра шадли датдулхъули дирар, илдани деркести ва держестира дарх касили, мякьларти дубуртачи абацIили, далай-делхъ даимдиру. Тяп илгъуна жагаси шадлихъ бемжурлири ДугIахъарлара КьярбачIимахьилара мер-мусала дазуличибси ахъси музаличиб. Илавадли хIерикIалли, даимлис дяхIили дуцибти хIурхъи дархли дай хъатларван чедиули дирар. СирхIяла шими-махьурбира семгализи тIутIудиубти лягIлу якьутла кьукьриван чедиур. Заклизирти бамбала силтIниван кIайдяхIибти гъагулти хапики касесван дилзули дирар. Циила гьарахълир чедиути урунжунала шараб цIуб арцван лямцIдикIули чедиур. ХIера, илгъуна тIабигIят чебирцIахъулри сирхIян булбул, хабарла далайчи Хамисла гьайбатси тIамали. Мер-мерларадли арцантани гIеббурцули хIебиэс ил тамашала жагадешличил зайбикIуси тIама илира цацахIели гьанбиркулри. Алавти вава-кьар гIядатлиахIенси пагьмулис хъатдикIутиван билзулри. ЦацабехIти далайчибиван халахIерурхули, азадли ва иштяхIличил бучIуси илала далай дубура-алавти къадубикад гIяйбирулри ва илкьяйдали алавла зерзербикIахъусигъунари. Бархьаначи бурасли, Хамис далайрикIухIели адамла уркIи-хIялличи бируси асарли кепирахъусигъунари ва вегIла лерилра изу-зугIялара хъумартахъурли левгIев разивирахъулри.
ИлхIели Хамисла далуйтани ясирбуцибти адамтани музыкаличила ва делхъличила бархли хъумартур, илини делхъла аги зайбухъахъунхIелицунри лебилра иштяхIличил делхълизи кабулхъути.
КIинайс Хамисла далай аргъира нуни илдала тухумлис дила шилизирадси рурси шери аркухIели. Машиналичир далайрикIахъули Хамисра сабира, нахканти цIикури аррукес или шилизи бухIнабухъун. Дила шантас гьанбикилри лебгIеб ахъли магнитофон бучIахъули бургар илдани или. ХIердикIулрагу, сегъунтилра микрофонти ва музыка агарли Хамис далайрикIули. Лебилра­ ши зайбикIахъусиванри илхIели. Мекъ-сяхIбат илкьяйдали жагадирути сари Х.Мусаевани. ИлхIейчирадли чуйнара лехI­ризес кьадарбиуб Хамисла тIа­ма­личи дигалли мукърачир, дигалли концертуначир, амма гьачамалра илини ца далай кIинайс тикрарбирули хIергъира, ва тIамара гьачамичиб-гьачам жагабикIусигъунари. Илгъуна пагьмучерси дубурлан рурсиличил гьунираэс рахъхIи хьулрикIусири. ХIера, ца бархIи иличил ихтилатрикIес имканти даргира. Ну гьатIира цIакьли тамашариахъубра илала малхIямти хIял-тIабигIятли ва сунечила гапъала аргъес хIейгнили. ГIядатла дугьбачил илала тIамала жагадеш сипатбаресра гьамадли ахIен, гIядатла ахIенти дугьбира дирути ахIенгу.
БекIлил чула пагьму хIебиалра, сегъунти-диалра гIямулти пайдаладарили далайчибира или арц цаладяхъес абархибти гIергъиси замана бахъбаибхIели, ил каризурси сирхIянна далуйтала кассетаби агни багьурхIели, иличи гIяйибта рархли риркьира. Сен илгъуна пагьмура дигIянкабарили, хIура лехIкаризурсири, концерталра барес хьулхIеркIулрив рикIулра илизи. «Гьачам барибсири дила сольный концерт. ИлхIели зайдухъунти далуйтала кассета балкьаахъес бедирагу, дила далуйтира детахъахъиб кассетара хIядурхIебариб», – рикIулри ил. ХIебиалли, цархIилтала далуйтала багьа гIяшбирахъи илдани или пикрибикIути бурги, гIурра концерт барес хIерирусирив гьатIи, хIуни рикIулра илизи. Илгъуна пикри лебниличила бурулри Хамисли. Гьайгьай, ил даргала жамигIятлис халаси ва дурхъаси савгъатли бетари.
Хамис Мусаевала неш Залиха Шамхаловара жагаси тIамала регI руили сари. Шилизирти шадлихъуначир ва цIикури аркухIели, илини дучIути далуйти, лебтасалра гIяхIдилзутири. Залихани цIикуртас чудни дири ва юргъанти ибулира рири. ХIера, чинабадли Хамислизи илгъуна пагьму хьурабиублил. Дудеш Муса Даудов Хамислис гIяхIил гьаниркулира ахIен. Ил Хамис риштIахIели вебкIибси сай. Халкьли бурни хIясибли, ил жагаси ва гъабзадешчевси уили сай. Ил арцла гили-кьабталичилси урчиличив УргIерила базарличи вашуси уилри. Х.Мусаевала кIел узира леб. Рабазан строитель сай, Шарапутдин – мицIираг адилкьан. Хамисла гIямрула вава сари илала рурси Асият. Узила хъалибарглизир акIубли хьалли, Хамисли арикьурси ва илала кьисмат талихIчеббарибси. Ил учительница сари. Рурсила хIябал дурхIяра леб.
Хамисла пагьму риштIахIейчибадли шантани балусири. Ил школала ва шила концертуначир, мекъ-сяхIбатличир далайрикIусири ва лехIирхъути хIяй­ранбирахъутири. Районнизир, респуб­ликализир дурадуркIути шадлихъуначирра бутIакьяндеш дирутири.
Школализиб белчIуди хъараахъурмад Х.Мусаева гьала-гьала ТIузла бикIуси шилизир, гIур НецIала шилизиб клуб абхьибхIели илар рузусири. 1995 ибил дусличирадли клубла директор сари. Чумра дубурланна ва Дагъиста дурабти адамтала уркIби шаддиахъуб Хамисли сунела гьайбатси тIамаличил. Дурала улкнази рархли рякьун чуйнара. Илабтира халаси разидешличил хъатбикIи сирхIян рурсилис.
1997 ибил дуслизиб Франциялизи Дагъистайзибадли бархьибси гIяртистунала кьукьяличил Ахъушала районнизибадти 10 адамла лугIилизир Х.Мусаевара лерсири. ИтхIели дагъистанлантани Францияла шагьуртазир ва районтазир дахъал концертуни чедаахъибтири.
1998 ибил дуслизир Италиялизи ва кIинайс цархIилти улкнази бякьунхIелира дагъистанлантани чула пагьмуртачил лебилра халкь тамашабирахъутири. Хамис сценаличир далайрикIухIели, мурталра ил фонограмма агарли далайрикIниличи хIебирхули ахтардибирули буили саби. Дебали гIяхIдилзутири ва тамашадилзутири гьаларла палтуртира. Бахъалгъунти гъамбиубли, хIясибдирули дуили сари хьунул адамтала гьаларла палтурти. Хамисли бурни хIясибли, нушала хала бегIтала гIядатуни, палтурти ва някъла устадеш чедиахъутири чина букьяллира. Гьагьай, дубурлантала хIурматра халасири дурала улкназиб.
Улкала сецад шагьуртази ва регионтази баиба дарганти ва илдала лугIилизир Хамис Мусаевара. Гьарли-марти илдала пагьмуртира чинар-дигара кьиматлара­дирутири. Камли ахIенгу далайчиби-ургар конкурсунира, амма Хамисли гьаларти мераницун дирар дурцути. Илала къугъаси тIамали чичи-дигара лебгIеб халаси асар бирнила гIяламат саби илра. Журналистуни ва жамигIятла вакилти мурталра гъамбиубли Хамисличил ихтилатбикIутири, дубурлан рурсила илгъуна тIама гIур чинабалра илдани хIергъили биэсра асубирар, ва гьагьай, хIурматра халасири.
Хамисли мурталра районни дурадуркIути далдуцуназир бутIа­кьяндеш дирули рирар МяхIяч­къала, Каспийск, Дербент, Къизлар шагьуртази, дубурла ва диркьала районтази ва хъарахъунази концертуначил рарх рашули.
– Набчил мурталра барх бирар дила рузбикьурти далай-делхъла пергер устни ГIяйша, Хадижат, Кумсият ва дила гъамси юлдаш Салимат, – бурули сари Хамисли.
Хамис Мусаевани сирхIянтас, дубурлантас, даргантас, гIяхIгъубзнас ва, гьайгьай, дигайличилара сари далуйти дучIути. Жагали зайдикIахъу илини нушала бегIтани ва хала бегIтани муртрил дучIули калунти макьамти. Илкьяйдали нушала хала бегIтала рухIласи давла мяхIкамбирнилизи халаси пай кабирхьули сари илини викIалра хатIа бетхIерар.
БелкI хъарарахъули, наб бурес дигулра, рузи Хамис, дусми ардашалра сунела зай бетхIейхъуси хIела далай сирхIяла дубуртазиб даимлис гIеб-гIебалгьули калаб, ил, бикIуливан, «мицIирси» тIамаличил адамтачи биахъес хIедра арадешра духъянти гIямрура пешкешдараб ЧевяхIсини.
ХIу цархIилтас дезна ручIуливан, хIед нунира ишди чумал тугъра пешкешдирулра:
Даим далуйти хIела
ЗайдикIалри халкь-ургар,
ХIейри изу-зугIяла
Илдала гIямрулизир.

ХIела тIама аргъалли
ЗягIипси аравирар,
Адамтала уркIбазиб
Шаддешла ги зайбикIар.

Янилизирра хIурхъи
Жанай вавнанидирхъур.
Диркьала майдунтачир
Гулвавни пишсадирхъур.

Урхьула шин цIуб арцла
Шурдулхъан ругертачи,
КадицIур хIела гьала
Зак бицIибти зубарти.