Пергер бурхIни гьандикахъиб

ХIебалас, цархIил, гьалаб бел­кIун­си макьалализиб гьан­бушибсирил нуни иш дила бу­сягIят­­ла белкI сунечибад бехIбихьес дигуси анцI­­букьличила.

Гьанбушира виасли, ахIерти гьалмагъуни, чердерхирая, сенкIун ил анцIбукь наб гьанна бурес дигусиличил бахъ цугбикилину. Ил багьандан, хIушала их­тияр хIясибли…
Сергокъалала педучилищелизир ду­чIу­хIели, нуша, гIулухъаби, белчIудила дусла бегIлара гIергъиси базличир Первомайск шила мякьларад дикили, урхьулизи куртIдяхIес дашутири. ИтхIели, гьанна кьяйда дахъал машинаби хIедири, ил багьандан нуша, хьуралира дашули дирахIе. АлхIят бархIи, 3-4 юлдаш савли общежитиелизирад дурадулхъутири ва, 3-4 сягIятла гIергъи, дашули урхьула дубла диутири.
Илар, гъумлизи кайхьи кьаркьлумира гамсдиахъубли, дебали гушдиубти, нуша Первомайсклизибси ашханализир кьацIлира дуки, гIеладяхI чардулхъутири. ЦацахIели нушаб Сергокъалализи башуси колхозла дехла машина къаршибиркусири, имцIаливан, дашули, кьанни бархIехълис хъули диутири.
Итни бархIи педучилищела жаняхI­ли­зирти нушала гапла гъай! «Ита дякьунра — иха дякьунра, ит барир – иш барира» ва да­хъал цархIилти хIедарибти секIайчилара. ХIя­бал дусла духIнар хIябал урхьу (Каспи урхьу, Индийский океан, ЦIудара урхьу) ва илдала дубларти дахъал улкни ласдарили чарухъунси Афанасий Никитин вархли валкьхIеур сунела «ХIябал урхьуличи сапар» бикIуси жузлизир нушаницад хабурти дурес.
Арбякьунси жумягIла бегIлара дурхъаси бархIилизиб Сулахъ хIеркI кабухъунси, дунъяличиб бегIлара мурхьси къадализи, ­барх бузутачил барибси дила архIяли гьан­ди­­кахъиб гIулухъахIелла гIямру, ва набчи бу­рес хIейэсли халаси асарбариб. Асарра ви­кIу­хIели…
ХIилхIи калунрагу ну Сулахъла къада чехIебаили кавлули. Гьари, ца-чумал гъай нушала республикализибси Сулахъла къярдличилара (Сулакский каньон) дурисра. Ил дунъяличиб бегIлара бухъянси (53 ­­км.) къада саби. Къадала урга тяхIярласи мурхьдеш 1300 метр саби, бегIла халаси — 1920 метр. Къадала цацадехIти мераначибси чедибси бягIудеш 3,5 километрличи абиркули биалра, удир, хIеркI кабухъунси къярдлар, 10-15 метрлацун дягIути меранира лер. Илабси хIеркIла мурхьдеш 50-70 метр саби. «Гьала хIеб дяхIи бицIухIели, Сулахъла мурхьдеш 100 метрличира абиркур»,— викIар нуша, катерличи кадатурли, лаг ва катхIел къунздарибси жагьси адам.
Дахъал тамашавиэсти мерани лер Сулахъла къадаличил дархдасунти (илдачила гъайхIейкIусра). Наб биалли бегIлара та­машадизурти ва бегIлара гIяхIдизурти кIел секIалри: шурмазирад дурадикибти шинна урунж ва чула декIдешли галгубала кьялуби ванзаличи баайчи далкIахъунти къабакъгъунти гимиргьи. Илди гимиргьила анхъ.
ГIяхIбизур наб нушала гид Зульфияра нуша дикуси маршруткала шофер Мурадра. Лебилра гьуни ну илала мякьла сайри кайибси. Сунела шикьра гъайра хIясибли, нуни багьурра илини чеббикIибси сунела санигIят дебали гIяхIил бяркъурли биъни. «Ну иш маршрут хIясибли бархIилис вашусира», – викIар ил набзи, къадала лутIилаб кабухъунси Сулахъличи нуша уряхIихъухIели: шакикили вииши ну урухвиъниличи. УруххIейэсра агиб: гьалаб башуси машинала пухIли гIелаб башусила шоферлизи гъярцIа гьунила ласбулхъуни чехIедиахъулри.
МяхIячкъалализирад нуша дурадул­хъухIели, рехIрихьиб Зульфия сунела хIянчи бузахъес. Илала гъайлизибад нуни дагьурра Дагъиста тарихлизирадти гьалар хIедалути секIалра. Нуни балуси ахIенри Буйнакъскла хъябагьри ахъибхIели бехI­бир­хьуси БебкIала баргличила. Балуси ахIенри, се багьандан илис «долина смерти» бикIутирил. Буйнакъсклизи гъам­ди­ру­хIе­­ли, Зульфияни нушази гьунила алгъай шай­чиб халаси шури чебаахъиб ва ил «шурличиб Таркила талхъунтала кIялгIя бируси саби» рикIар. Илра нуни балуси­ ахIенри. Темирхан-Шурала мякьларти ван­зурбира Таркила талхъунтала диъни нуни хIебагьурра. Нуни балуси ахIенри МяхIячкъалализи шин дикуси канал (КОР) Бавтугъайлизибад бехIбихьни ва Сулахъ хIеркIла шин диъни нуни дужути.
Савли Дубки поселоклизир хурегладиубти нуша Зульфиянира Мурадлира бархIехъла беркай дукахъес Къизилюртлизи даахъира. Нуша ила даибхIейс, Сулахъ хIеркIла дублабси жагаси рестораннизир кьумурлизир форель-бялихъуни нушачи хIерлири. Балусив хIушани, тIабигIятлизиб ил бялихъ дубурла умути шиннизибцун биъ­ни хIербируси? Гьарил мерлар форельти дирути ахIен.
Дубки поселокла дубларти шурмачивад удибси Сулахъ хIеркIличи хIерикIуси наб гьанбикиб А.Пушкинна «Кавказ» би­кIуси назму. Дила ихтияр агарли дурадикиб мухIлиларад ишди дугьбира:
«Цацун тIашлира ну Кавказла чедив,
Удиб дяхIи саби мурхьси къадалаб…»
(«Кавказ подо мною. Один в вышине
Стою над снегами у края стремнины…»)
Сунечи ваили, Сулахъ хIеркIличив биштIаси катерличив юлдашуначил калхъухIели, дебали умути шиниша шинничи хIерикIухIели, наб Сулахъ мешубикиб Байкалличи: ил шарала шинра дебали умути сари, бикIар. Сари-сарил дурадикиб кьакларад далайла тIугъла дугьбира: «Машгьурси урхьу – дурхъаси Байкал…» («Славное море – священный Байкал…»).
Франциялизибад бакIибти гIяхIлира лебри ит бархIи нушачил. Илди чебаибхIели, наб гьанбикиб лебтанилра гIяхIли балуси Лермонтовла назмура.
ГIяйибмабиридая набчи, нушала газета бу­чIанти. ГIур се гьанбикеса 40 дус дурхI­нас урусла литературала дурсри кадирхьули калунси учительлис, сунела гIям­рула гIяхI­тигъунти минутуни сунечи чар­диуб­хIе­ли?
Нуша Сулахъла къярдличи архIяличи дякьунти «Замана» газетала хIянчизарти сарри. Ила дукибтири «Этнотревел. Туры по Дагестану» бикIуси организацияли. Баркалла биаб илдас дила гIямрула пергер бурхIни гьандикахънилис.