Шинна черкад тIама-гьа­м­а

Сецад саби бухIнаб цабалгунти биалра нушала дахъал мил­ла­тунар республикала халкь, ил­­дала дирутири се-биалра ур­га­би­ки­ли кадиркути къалмакъар: яра дал­цу­ти ва делгIути хъуми, яра дуки-гьу­ни­ла­ мерани, яра гIинзурби ва… Мил­ла­ту­никIун далтахIе, кIел унра ши­ла адамти балли дубурла бяхI яра шин­на урунж багьанданра цаличил ца бал­хIе­бир­кули бирутири. Дусмадли ил суал арзес хIебирули, къал­ма­­къарлизиб алхунти бархли биубти саби.

ХIебалас, гьаннара арзилил хIер­зи­лил гIеларти дусмазиб имцIали ахъ­бур­цуси Самурла вацIаличила суал. Дербент шагьарлис шин хIедиухIели, Самурла вацIализирад шин кес кьасбарибсири. Самур хIеркIла дубларти шимазиб хIербирути адамти ил пикриличи къаршили дурабухъунтири, «валлагь, шин ардукалли, Дагъистайзибцун ахIи, абзур улкализибра сабигъуна агарси, реликтовый (дахъхIила халати галгубачилси, гьаб-убла, заманала) вацIа заябирар» бикIули. Ванза бузахъути гIилмула гIя­лимтани бурни хIясибли, Самурла ва­цIалис зарал агарлира шин ардукес бирули буилри, амма итабти адамтани гIя­лимтала гъай иргъули ахIенри. Дила пик­рили, ил суал гьаннара хIерзили лебал.
Нуни тамай жаваб гес хIейрус цагьатIи шинна чебкад ахъбуцибси суаллисра. Бурес хIейрусра, секьяйда арзибал, гIиниз ургабикили, Лавашала районна кIел шила ургаб бетаурси бижгурдешла (конфликт) суалра. ЦIухта бикIуси даргала шилизиб 1700-цад адам хIербирули саби, КIарахъала Чуни шилизиб 900 адам сабри хIербирути. ЦIухтантасра чунилантасра ургабикилри чула кIелра шила ургабси гIиниз. Ил суалра арзили хIебиэс викIулра.
Ну акIубси, вахъхIи узули ва хIерирули калунси Дахадаевла районнизибра ца илгъуна бахъхIила суал ишди бурхIназибра леб хIянсавдули. Гьаларра дирутири илар илдигъунти анцIбукьуни. Дахъал хабурти дурули дирар уркухълис, хIурхъис ва меусишантас ургабиркуси Къябала дубурличила. Илди хабуртазиб гьамадли ирзули дуили сари бижгурдешуни. Дила макьалализиб нуни бурисра ишди бурхIназиб Дахадаевла районнизиб кабикибси ца илгъуна анцIбукьличила. Журналист сайливан, нуни, чилалра шали гIебхIебуцили, дила пикрира бурули, гьарли-марли бетаурсиван ил анцIбукь хIушаб гьалабихьесра къайгъибирисра.
«Дагестанская правда» газетала вахъхIила корреспондент ГIяб­ду­ряхI­­ман МяхIяммадовра нура Дахадаевла районна Меусишала шилизи даибхIели, гумайлизиб учибикили лебри 600-личиб имцIали меусишан. Илдазибадти гIяхIцад дурала мераначибад бакIибтири. Москвализибад бакIибти балли лебри. Ил сут бархIи, октябрьла 6-личиб, илаб бетурхуси Меусишала шила адамтала кIиэсил сход (учибикни) сабри. Сходличиб илдани ирзуси суал ца сабри. Сен Меусишала вегIдешла ванзали бируси Бутаула бикIуси вацIализирад Уркарахъи шин аркнила хIянчи, меусишантази хьархIебаили, дехIдихьибтив? Ил хIянчиличи къаршили дурабухъунти меусишантани акIахъублири инициативная группа (бехIбакIала гьалабирхьуси кьукья). Октябрьла 5-личиб ил кьукьяли Дахадаевла районнизивадси ДР-ла Халкьла Собра­ние­ла депутат, ДГУ-ла ректор МуртазагIяли Рабадановличилси гьунибаъниличибра ахъбуцилри ил суал. Ил кьукьяли тIалаббирулри шинничил дархдасунти хIянчи тIашаахъес.
Сходличиб вецIалцад меусишан гъайбухъун. Илдала лугIилизив – гьалав Дахадаевла районна бекIла цаибил заместительли узули калунси СягIид ХIяжиевич БяхIяммадовра. Гъай­бикIутази илини тиладибариб къа­лабахIебикили, дебали пикрибухъахъи, адамтала хатир кахIелахъесли гъайбикIахъес. «Ну гIяхIцад замана Уркарахъив узули ва хIерирули калунсири, – викIар СягIид ХIяжиевич. – Нуни гьачамалра уркухъантачила гIяхIси ахIи бурибси ахIен, гьачамалра илдачи къаршили гъайухъунси ахIенра. Илдас вайтани хIев­гьус ишбархIира, сенкIун балуси са­би нуни, сегъунти хIурматла адамти сабил уркухъанти. Бархьси саби, илдас шин гIягIнити сари, амма, Меусишала ва­­цIализирад Уркарахъи шин дукес пикрибарибхIели, ил суал хIясибли меу­си­шанталара пикри бурахъес гIягI­ни­сири».
– Гьалабра, ну шила администрацияла бекIли узухIелира, кIина ахъбуцибсири ил суал, Ражаб МяхIяммадович районна бекIли вирухIели, – викIар Рабадан Сулайбанов. – Ил суал хIясибли, цацабехIтани бурули саби, лерилра гIягIнити документуни итхIелил лерти сари или. Лерти ахIен. Дила шанти итхIелира чула вацIализирад шин дукахъес разибикибти ахIен­ри. Илдала пикри багьурли гIергъи, районна ад­мини­страция­лизир «Бутаула-Ур­ка­рахъ» шинна проводличила гъай дишунтири.
Дила пикри биалли ишгъуна саби. Шинна провод барахъес декIардарибти арц (бурни хIясибли, 130-170 млн. къуруш) нушази габ, нушани Бутаулала ва­цIалис камси заралличил шин Уркара­хъира, Бускрира ва нушала шилизира ди­ахъехIе. Дила пикрили, нуни буруси Ур­карахъир шин диахъес бегIлара гIяхI­си жура саби.
Гьарил сунени бурусилис далилти кили гъайухъун ДГУ-ла профессор Муса Расулович БяхIяммадов. «Меусишара Уркухъра цаличил ца цIацIали дархдасунти сари. Илди шими сари-ургар канира къакъраван цадалгунти сари ва илкьяйда калес гIягIнитира сари. КIелра шила адамтала ургаб бижгурдеш биэс хIебирар», — викIи ил. Илини бурни хIясибли, Бутаулала вацIализибси хIеркIличир ЧебяхIси ВатIа дергъла замана Меусишала 25 шинкьай декь дукьутири. Ила декь делкьес башутири Дахадаевла, Ахъушала ва Сергокъалала районтала унра шимазибадти адамтира. Декь делкьнилис лугути жирабачибли (гилавкарил, сяхIрил хIебалас) дявтала замана гушхIебарили колхозли абикьуртири меусишанти. «Ил багьанданра Бутаулала вацIа нушаб дебали дурхъаси мер саби. Шилизирти лерилра юртани дирухIелира, иларадри зехнуби ва духьби дихути. Иларад сарри меусишантани мурталра цIабикьалалис урцул дихути. Ил вацIа нушала дуки-гьунила мерра саби. Иларадли шин Сергокъалала ва Къаякентла районтазира дашути сари, – викIар Муса Расулович. – Уркухъла шилизир мурталра шин диахъес вирар, нуни буруси бараллира. Цаибил, ГIяпрахъурти ва Къябаличирти гIинзурбала шин (илди илар дахъал лер) гьамадли Уркарахъи кес вирути сари, кIиибил, Уркарахъи мякьлабси хIеркI­личирадра шин кес вирар ва, хIябъибил, Уркухъла лерилра гIинзурбала шин ца (яра чумал) мерличи дикахъили, иларад шилизи тIинтIдарес вирар».
Меусишала школала учитель ХIябиб Бя­хIяммадовлира ва шел-урегал цар­хIилт­анира буриб чула пикри. Ца гъайухъунсини буриб цагьатIи пикри: даршани азирти къурушми харждаралли, буругъуни кайзахъурли, артезианна (ванзала удирти) шинра дакIахъес вируси сай. Меусишантала гъай хIясибли, илдала кьас аги Бутаулала вацIализирадти шин цархIил мерличи дукахъес. ГIяш-гIяшли дурути гъайлизибад нуни ишгъунара аргъира: рахли документуни далкьаахъес ва, тракторти дархьили, Бутаулала вацIализирад шин аркнила хIянчи дехIди­хьахъес гьалаб, учибяхъили шила гумайла меусишанти, илдала пикрира багьурли, кумекбарахъес тиладибарили биалри, гьамадли арзес вирусири ил суал.
Лебри сходличиб Уркухъла шилизибад бакIибти вакилтира. Илдала лу­гIилизивадси районна ветерантала Со­ветла председатель Мухтар ГIяб­дул­лабеков меусишантачи мал­хIям­ти гъайличил дугьаизур. ГIур биалли, Уркарахъиб шинна суал чараагарли арзес хIяжатли биъниличилара буриб. Районна центрлизир шин диахъес гъайбухъунтани гьаладихьибти пикруми кьабулхIедариб диалра, илини меусишантас баркаллара багьахъур. «Нуша цадехIлис итдилти гъамти, уртахъти адамти саррану, къалабахIедикили, пикридухъи арзес чебиркур иш суал», – викIар ил ахирличив.
Ил бархIи Меусишаб, бакIили, под­полковник ГIяхIмад Гираевли бекI­деш­дируси полицияла нарядра лебри. Ил бархIи илди сходла хIянчилизи гъудурбикIес гIягIнихIебикиб. Амма гьалабси сходличив сай гъайухъни багьандан, районна прокуратурализи, полициялизи тIалабварниличи ва меусишантала хъулрази полицияла хIянчизарти баягъи масъала хIясибли башниличи р­азиагардеш багьахъур илав гъайухъунси гьести гIямрула адамли. Чумал цар­­хIил адамра ила жибарили буилри.
Сход таманбирухIели, кьукьяли Да­гъиста БекI В.Васильевличи бархьес хIя­­­дур­барибси меусишантала пикри буруси дугьабиз белчIун, илала уди къулбасуни кадатур ва СМИ-бази баахъес хIук­му­бариб. Илаб шантани тиладирули саби хIербарибси масъала законна гьунчил арзайчи, шин аркнила хIянчи тIашаахъес.
Ит бархIи ГIябдуряхIман МяхIям­­мадовлара дилара Бутаулала вацIализи дукьес пикри лебсири. Дебали къиянни саби, бикIар, машиналичир ила даэс: гьунби агара. Меусишантани, чула гъай хIясибли, ила башуси машинабала гьуни, вацIа заяхIебарес багьандан, балу-балули балхIебирули буилри. Гьалаб биалли, ила шинкьани ва дузани, умхIачиб ва уркурличиб башули буилри.
ГIябдуряхIман ила вашули укьес ва­ли­зур. Се сабри ЦIума­дала районни­зирти дубурла 7 бекI (кIел дубура 4 ки­ло­­метрличир ахъти, шел дубура 3 ки­ло­­метрличир ахъти) мутIигIдарибси илис ва­цIа­лизи башуси гьуни ахъес? Ну ра­зи­­хIей­­кира.
Машинаби дашути мерличиб гьаб-убла вацIа хIербарес вируси ахIен. Баягъи илгъуна саби, бикIар, ДешлахIяр бикIуси заказниклизи кабурхуси Бутаулала вацIара.
Интернетлизибси макьалализиб ДешлахIярла заказникличила ишкьяйдали белкIи саби: «Заказник акIахъубси саби 2002-ибил дуслизиб Сергокъалала районна ванзаличиб (Бутаулала вацIа Дахадаевла, Сергокъалала ва Ахъушала районтала ванзурби дархдиркуси Меусишала ванзаличиб мерлабиубси саби). Заказниклизи кабурхуси 15,2 азир гектарла ванза вацIали буцибси саби. Илар дахъал никубарти журала ва дурхъаси гуйчилти жаниварти хIердирули сари. РФ-ла ва ДР-ла ХIунтIена жузлизи кадурхути, кIундацIили агардирути мицIирагра, арцантира, духълумира илар лерти сари. ВацIала имцIаси мер пурпила, мигла ва цархIилти халати галгубани буцибси саби…».
Бутаулала вацIа, меусишанти би­кIу­ли­ван, заказниклизи кабурхуси биалли, иларад шин аркнила суал цархIил журали тIашбатес чебиркур. Баласра, ил суалла черкадти тIама-гьама гьамадли таманхIедирар.