Билхъа бирес хъарсив?

Нушани билхъабачила гьачам ахIен аргъибси. Бахъли илдазир жигарла бутIакьяндеш дарили диэсра асубирар. СССР-ла замана илди далдуцуни шадлихъла аги-хIяйзир дурадуркIутири. ИшбархIира билхъаби, хаслира — хIукуматла организациябазир, дурадуркIули сари.

Гьаланачи илдала тарихличила бурес дигулра. Цаибси билхъа дураберкIибсири 1919 ибил дусла апрельла 12-личиб Москва шагьарлизибси Москва-Казань бикIуси сортировочный деполизиб. Ил дураберкIнилис сиптакарти бетауртири завод­ла ком­мунистуни. Билхъа бехIбихьибсири чула хIян­чила бархIи хъараахъурси замана, бархIехъ. 15 хIян­чизар, хъули архIебякьи, деполизи чарбухъунтири ва шаладикайчи хIябал паровоз далдарибтири. Сав­ли, урегал сягIятличиб, чяйла бержес кабиибхIели, илдани ил журала далдуцуни базлизир чуйнара дурадуркIес вягIдалабиуб. Майла 10-личиб Москва-Казань бикIуси мегьла гьунчиб цаибси халаси билхъа дураберкIибсири. Илизир 205 адамли бутIакьяндеш дарибтири. 1920-ибил дуслизир билхъаби арагIер улкализир дурадуркIес бехIбихьибтири. Ил дуслизиб, майла цаличиб дурабуркIуси балбуцлизир, В.И.Лениннира бутIакьяндеш дарибтири. Цаибти билхъабачиб адамтани чули балуси ва гьар бархIиласи бузерила хIянчи сабри бируси. КIинайс саби бузути мераначиб ва хъулри-алав умудеш барес багьандан дурадуркIутири билхъаби. Илди дирутири акьуси бархIи. Илдани адамтала ургар баришдеш ва уржибдеш имцIадирахъутири. Бархбасуни чIумадирахъутири. Билхъа апрельла бегIлара гIергъиси сут бархIи дурабуркIусири. Ил Ленин акIубси бархIиличил ва челябкьуси майла цаличиб дурабуркIуси байрамличил бархбалсахъусири.
Билхъаличила гъай нуни дехIдихьнила мурадличила бурес дигулра. Дила пикрили, билхъаби дурадуркIни дебали гIяхIси саби. Нушала шимазир, Дубуртар Улкализир илди гьаб-убла заманаличирадал дурадуркIути сари, чумра даршдус или бураслира, хатIахIеркус. Мискин адамлис хъулри дарахъес, шилизиб жамигIятлис пайдаласи секIал хIядурбарес, далдуцуни дурадеркIес багьандан, бахъал адамти музабулхъутири. Гьаннара илдигъунти билхъаби дурадеркIес хIяжатли саби бикIути бахъал саби. ГIе, илди журала далдуцуни хIяжатти сари. Амма! Сен адамти дурабулхъес хIяжатти чула бузути мераначиб, школабазиб ва пачалихъла цархIилти учрежденибазиб, шагьуртала кьакьурбазиб умудеш бирес багьандан? Сен адамти дурабулхъес хIяжатти сегъунти-биалра, пачалихъли дурадуркIути далдуцунас хасбарибси мерличиб хIядурдеш бирес багьандан? Илди хIянчи дурадеркIес багьандан пачалихъли дахъал арц декIардирути сари. Кьакьурбазиб умудеш бирахъес багьандан халкьлизирад арц дурчути сари. Илди биалли бархIиличи-бархIи имцIадикIули сари. Школабас ремонтлис ва гьар бархIи умудеш бирахъес пачалихъли харжани декIардирути сари. ГIядатла адамтачи хIукуматла халаси гуж бетарули саби. ИмцIадикIути харжаначи ва багьначи хIерхIеили, чучи хъарси ахIенси хIянчи барахъес акьуси бархIи адамти тIалаббирули саби.
Гьачам наб больницализи кайхьес кьадарбиуб. Заведующийли, больницала подвал умубарахъес кумекбарахъес билхъа дураберкIес хIяжатли саби или нушази багьахъур. Адамти ил жиличи музабухъун. Амма, ихтияр лебсирив зягIипти адамти илаб бузахъес­? Ца адамли ил мерличиб бурибсири нушази: «…ре­монтлис декIардарибти арц дерки сари, гьанна иша ко­миссия лябкьули сабину, циила умудеш барес бузути саби». Илдигъунти анцIбукьуни гьар мераначир кадиркули дирар. Дила дудеш совхозлизив узуси манзил, декIар-декIарти хIукуматла юртани сагадирес, мурул адамти цахIнабикили, хIянчи дурадуркIутири. Ил билхъа сабри. КIинайс багьурсири илди хIянчилис хужаимтани арц делкIи, чула кисмази кадирхьули диъни.
Нуша хIердирулра рынокла экономикала манзиллизир. Нушала гIямрулизир гьарил ганзлис харжани хIяжатли сари. ХIебиалли, билхъаби СССР-ла манзиллизир калес гIягIнили сари. Нуни алав-гьалав умудеш бирахъес, хIяжатти организациябас, дила арц дедлугули виасли, илдачиб саби хъарси илди хIянчи дурадуркIес. ХIебирули биалли, илди барсбарес хIяжатбиркур. Ну вирус нугъунти гIядатла адамтас кумекбарес дуравхъес. Сегъуна-биалра бехIемцI кабикили, зарал биубли биали, ил агарбарес, билхъаличи дурав­хъесра набчиб хъарси саби. Цар­хIилти хIянчи ду­ра­деркIес набчи ва халкьличи хъарси ахIен, сен­кIун илди хIян­чи дурадур­кIа­хъес нушани налогуни дедлугути сари. Иличила хIушала пикри бурили дигахъира.