Ванза хIерли саби…

Нушани колхоз-совхозуначила ба­кьибси саби. Баладаяв хIу­ша­ни сегъуна декIардеш лебсил ил­да­ла ургаб?

ИшбархIила дила макьала шила хо­зяйст­­волис хасбарибси саби. Нушала улкала бурги бикIули саби нушани сархуси ризкьила кьадар, СССР-ла заманаличил цуг­бу­цибхIели, имцIали саби или. Марлира, илкьяйда биэсра асубирар. Дурала пачалихъла улкнани нушачи къаршили дарибти санкциябани кумекбариб бикIули саби. ГIе, илдани кумекбариб, сенкIун дургIети продуктуни нушала улкализи кадухес хIе­би­ру­хIе­ли.
Ну нушала республикала дахъал районтази ваибсира. УркIи кьакьабирули саби арцIили дакIибти хъуми чедиухIели. Совхозуни тIутIударибхIели, шила зяхIматчи хIукуматла пикрила дайлав калун. Нушала республика, имцIаливан, дубуртала мер-мусаличиб саби. Гьамадли ахIен ишаб ялчилис узес, сабухъ башахъес. Гьалаб адамтани гIяхIсигъуна ванза хъулис балтусири. Дубуртала бяхIлизи лац белши, гIянжи дихули хъуми хIядурдирутири. Илди луцри гьаннара чедаэс вирар дубуртала мераначир. БусягIятра бахъал адамти нушала районнизиб хъумачиб бузули саби. Капуста, картошка дашахъули гIямалбирули саби. БакIибси сабухъ бурхахъес гьамадли ахIен. ЗяхIматчила замана агара базуртачи кайэс. Илини бакIахъибси сабухъ ургакьянани (перекупщик) исули саби. ХIукуматла шайчибад хъубзарлис кумек агара. Шила хозяйстволис хасдарибти программабачила илини балули ахIен. Балусилира илди тIалабдарес ва пайдаладарес гьамадли ахIен. Кагъуртази гIелакайкили кавлули сай. Илдазив виркьалли ванзаличив чи узусив? Дила пикрили, районтала администрациябани ил шайчиб хIянчи хIярхIли дурабуркIули саби. Шимала администрациябала хъубзури гIеббуцес арц диули ахIен.
Совхозуни ва колхозуни 90 ибти дусмазир тIу­тIу­дарибтири. Илдала мерличир ГУП ва МУП бикIути организацияби акIа­хъуб­тири. Наб якьинни гьанбиркур ит за­мана. Дила дудеш совхозлизив бригадирли узусири. Илини ва цархIилти зяхI­мат­чибани дебали пашманни гьанбуршусири чула совхоз тIутIубарни. Буралли, ил республикализиб гьаларти къяяназиб бирусири ва давлачебсири. Шилизибти 80 процент адамтала илизиб бузутири ва гIяхIси алапа кайсусири. Алапала дурабад, совхозли ялч­ни хIяжатти секIайчил гIеббурцутири.
ХIера, илгъуна предприятие цагьакIли беткахъиб. ИлхIели районна бургани, шила ва совхозла руководстволичил, шила шанти ГУП акIахъес ва илала къяянази каберхахъе­с жибарибтири. Ил бархьсирив, яра ванза халкьлис цугли бутIес хIя­­жат­сирив гьанна бурес къиянни саби.
ИшбархIи МикIхIила шила ГУП-лис бекIдешдирули сай ГIя­ли­беков ГIялибег ГIя­ма­ро­вич­ли. Ил жагьси руководитель шила хозяйство гьалабяхI башахъес ва ил калахъес халаси иштяхIличил узули сай. Нуни гьачамцун ахIен халкьлизирад ванза бутIили, ГУП убкасес хIяжатли саби бикIути гъай аргъибти. ИшбархIи шилизиб камли саби унитарное предприя­тиелизиб бузути адамти. ГУП-лира ванза зяхIматчибас ижаралис бедлугули саби, ва илдас кумекбирули саби ил балцахъес. Докумен­тация ва цархIилти далилти хIядурдирули сари. Директорла гъай хIясибли, вайси саби гьар дус далилти сагадирес хIяжатбиркни. Закон хIясили, ГУП-ли ца дуслис саби ванза ижаралис бедес бируси. Багъатирла уличилси ГУП-ла дубурла, диркьала, Бабаюртла ва Кочубейла мер-мусаличир ванзурби лерти сари. Гьанна диркьала мерличир ризкьи урасили сари. Дубурла мерличир комбайнаби дузули сари ишди бурхIназир. ГУП-ла лерти сари чумал маза-масла ва кьулала хIенкь. АрагIеб 9777 гектар ванзала лебси саби.
— ГIялибег ГIямарович секьяйда детурхули ГУП-лизир хIянчи?
— БусягIят Субахти мерличирти арши иршули бузули саби хIянчизарти. Диркьала мерличибад аршила гIяхIси сабухъ сархира. Нушала 400-цад гектар ванзала тIутIила унхърала лебси саби. Ишдус халати хъябхъяли халаси заралбариб. Адамтани буруливан, ил журала заб ил мерличир дарили гьанхIе­биркур бикIар. ТIутIила унхъри Хасбулат бикIуси Къаякентла районна мераначир сари. Дебали халаси сабухъ лебсири, амма сепайда. Гьанна хIукуматлизи кумекбарахъес далилти цала­дир­хъули дузулра. Бурасли, тIутIи дашахъули бузутас хIукуматли халаси кумекбирули саби. 80 процент субсиди­роватьдарили харжани чардирути сари. ЦацабехIтас тIутIи дашахъес гьамадси саби или гьанбикес асубирар. Юх, ил бархьси пикри ахIен. ТIутIи виштIаси дурхIягъуна саби (пишяхъили). Чебетаахъибси хIеруди бирес хIяжатси саби. Циила барес хIяжатси хIянчи хIебарадалли, сабухъ агарли калес асубирар яра кIинали харжани дарес чебиркур. Ца гектар анхъ­ла хIядурбарили сабухъ касес багьандан 500 азирцад къуруш арцла хIяжатдиркур ишбархIила багьни касалли. Кьада убатурли ва халабаили сабухъ лугесбиайчи авал дус диркути сари.
— Сецад адамти бузулив ишбархIи ГУП-лизиб?
— Мурталра бузути бахъал ахIен. Шилизиб бузути 15 адам саби. Илди конторлизибти саби. Заманалис бузути бахъал бирар. Сабухъ бурчуси замана декIар-декIарти шима­зибадра ялчни бирар. Узес дигуси адамлис нушала ГУП-лизиб хIянчи леб. Дигалли тIутIила анхъ, дигалли аршили бегIахъес ванза декIарбирис. Амма илдигъунти адамти камли саби.
— Субсидиябачила гъай даимдарес дигулра. Секьяйда илди декIардирути?
— Ванза убатес хIядурбируси замана районна админис­трация­лизибад ва шила хозяйствола Министерстволизибад комис­сия лябкьуси саби. Илдани ванза ахтардибируси саби. Нушани дирути харжанала документуни цахIнадирхъути ва лерилра илди хIянчила шайчирти кагъурти Министерстволизи дурхьутира. Ахтардила гIергъи, нушала счетличи арц дурхьути сари. Нушани биалли, субподрядчикла (ижаралис ванза сасибси адам) счетличи дурхьути сари. Илдани селичи-биалра разиагарбикили, субсидироватьхIедаресра асубирар. Чедибра буриливан, ишбархIи 80 процент субсидиро­ватьдирути сари. ЦагьатIи секIал леб диргалабулхъуси: нушала тIутIила унхъри мицIираг хIердирахъес декIардарибти ванзурби сари или чебаахъили саби документуназиб. Илди журала ванзурбачир унхъри удатес вирули ахIен. Сен илкьяйда гьалар илди хIисаблизи касибтирил балули ахIенра. Гьанна илди шурдатахъес дузулра.
Правительствола пикри лебси саби 2021 ибил дус бакIайчи лерилра ГУП-ани ва МУП-ани ООО-бачи шурдатахъес ибси. Илкьяйда барали гIяхIсив яра бархьсив бурес гьамадли ахIен. Гьар шайчир гIяхIтира вайтира лишанти лер.
— ГУП-ла маза-мас лерти сари…
— Бабаюртла ва Кочубейла зонализирти ванзурби мицIираг адилкьахъес хасдарибти сари. Нушала бусягIят 2100 маза ва 400-цад хIяйван лер. ХIебла замана илди дубуртала мераначи гечдирес хIяжатти сари. Гьалаб хIукуматли харжани декIар­дарили илди хIянчи дурадуркIутири. ИшбархIи нушала цIакьа­начил дурадур­кIу­лра. Маза-мас гечдирахъес чедаахъибти ванзурбачир ишбархIи хъулри ва цар­хIилти секIал лушули сари, гьуни ибхьули саби. Дебали къиянни саби ил­ди дашахъули дикес. Машинабачир гечдирулра. Лерти хъарахъуни дебали дуркьдиубли сари. Илди сагадирнила хIянчи дурадеркIес ГУП-ла имканти агара. Пачалихъли кумекбаралри гIяхIсири. Къиянни биалра нуша дузулира ва дузес пикри леб.
Марлира вархьли викIули сай ГIялибег ГIя­марович. Нушала адамтани, сегъунти-ди­гара къияндешуначи хIерхIеили, хIянчи дирули сари. Къайгъи дакIубирули саби сабухъ сархес, ванза лайхIебакIес. Дагъис­та адамти саберхурти саби. ХIукуматли ку­мек­баралли, илдани сегъунти-дигара сархибдешуни дирахъу. Сепайда, пачалихъ арц, налогуни цаладяхъес саби гьуцI­ли­зибси…
Чедиб нуни суал хьарбаибсири: баладаяв хIушани сегъуна декIардеш лебсил колхозла ва совхозла? Совхоз хIукуматла саби. Ил пачалихъли акIахъубси саби ва чули директор вир­кIуси сай. Бузутас кабизахъурси алапа бедлугуси саби. Колхоз биалли вегIдешла саби. Ил хъубзури цалабикили алкIахъуси цахIнабик саби. Илдани чули чус председатель виркIуси сай. Алапа лебси ахIен, барибси хIянчилис сари кайсути арц (трудодни). БакIибси сабухъ берхахъили гIергъи, бакIибси хайри лебилра зяхIматчиби-ургаб буртIусири. Амма, ит манзил ца, пачалихъли сабри сабухъ исуси. Ил багьандан ризкьилис колхозникунани багьа кабизахъес бирули ахIенри. Багьа хIукуматли кабилзахъусири. Председатель чули виркIес хIяжатси биалра, ил райкомлизивад чевиахъусири. Адамтани ил кьалбулвирусири ва виркIусири. Къаршидеш дарнила анцIбукь­личила нуни багьахъни хIебаргира. Тамаша ахIену, СССР-лизиб вегIдешла организация сабри колхоз. Цаибти колхозуни ва совхозуни акIахъубтири 1918 ибил дуслизир. Илди алкIахъутири помещикунала ванзурбачир.