Революцияла цIализиб дебшлабиубти

1741 ибил дусла гIебшни Андалаллизиб Надир-Шагьличи къаршили, 1839 ибил дуслизиб пачала гIяскуртази АхIулго хIебуцахъес кьасли ва цархIилтира Дагъистайзир кадикибти халатигъунти дявти гьандуршухIели, гьанхIебушес хIейрар 1919 ибил дуслизиб Деникинна гIяскуртачи къаршили ГIяякьакьализиб кабикибси дявира.

1919 ибил дусла майличиб Темирхан-Шурализиб учибикибти динна гIялимтани ГIяли-хIяжи Ахъушинский Дагъиста Шейх-Уль-Исламли викIибсири. Ил дусла июльла 16-личиб ГIяли-хIяжила буйрухъ хIясибли, Дагъиста газетабазиб Деникинничи дугъабиз кабяхъибсири, сунезибра Дагъистайзирад гIяскурти ардукахъес тамай ва чIумали тIалаббируси. ХIера, илкьяйда дехIдихьибтири Дагъистайзир Деникинна гIяскуртачи къаршити дявти.
Дила халаси ахIенси макьалализиб наб белкIес дигулра, сен чебаахъилил Деникинна къазакъуначил ГIяякьакьализиб кабикибси дяви сунела «Революцияла цIализиб» бикIуси жузлизиб граждан дургъбала игит ГIябдуряхIим ТIалхIятли.
Дила макьалализив ну имцIали гъайикIус ил жузла кIел бу­тIа­­лизирад («Деникинцыби дубуртазиб» ва «Адамти бургъес бехI­бир­х­ьули саби») касибти баянти хIясибли. Бархьси саби, цархIилти бутI­назирадра («ГIяякьакьа») баянти кайсис.
«Дургелилизир ва Къадарлизир кадикибти дявтас гIергъи, Деникинна гIярмия генерал Халиловла диштIати гIяскуртачил барх, авал отрядличи бутIили, дубуртазибяхI гьайбиуб. Манасла отряд, Къарабудагъкентлизибад бикили — Губдани ва ДешлахIярлизи. Къаякентлизибси отряд – Утамышлизи ва Мурегализи. Берикейлизибси отряд – Баршлы, Кичи-ХIямри ва ХIурехъи. Лебри цагьатIи отряд. МяхIяммадкъалализибад дурабухъунси, ил, Мажалислизибад бикили, Уркарахълизи аркьусири. Саби гIяхIъулали дургъути гIяскурти (добровольческие войска) Темирхан-Шурализирад Даргала округлизи Лаваша гьайдиуб, илабадли – Казикумухлизи, Гъуниблизи, Хунзахлизи. Белиджилизибадти биалли, аркьутири Ахтылизи ва Кьасумкентлизи. Илкьяйдали дубурти дуцес кьас сабри къазакъунала. Чула гьунчир къаршидиркути шимала адамтачи илдани ряхIмубирули ахIенри. Иличиблира дубурланти илдачи имцIали гьимичеббирулри.
Дагъистайзирти Деникинна гIярмияла бекIлидиубти гIяскурти Даргала округлизибси пунт бячIес, ГIяякьакьализирад дикили, Лаваша къалабадикиб. Кьяркьси танбихI бируси (карательный) отрядлис бекIдешдирутири генерал Поповли. ГIяякьакьалаб ил отряд тамай бячIунсири. Гьалаб башуси отряд Дегвала шилизи баибхIели, дегвантани къазакъуначил дергъ бехIбихьиб. Чесабаиб микIхIентира ва цархIилти даргала шимала адамтира. Дявилизи каберхур хIурхъантира. БехIбихьиб ханжал-турличил бируси дяви. ЦIубаби тамай къирбариб. МицIирли калунти камти ГIяякьакьакад катIхIел гьаббухъунти къазакъунас партизанти гьалабизурли, къирбариб илдира.
Партизанти уркIичеббарилри халаси ярагълабарибси цIакьличибад сархибси чула чедибдешли, ва илди гIурра бургъес хIядурлири. Ил дергълизиб гъабзадешличил декIарбухъун дегванти ва микIхIенти.
Камси гьалабван тяп илгъуна дяви кабикибсири ХIурехъибра. ХIурхъила хужаимтани Деникинна гIяскуртачи къаршили бургъахъес жагьилтас къадагъабарес кьасбарибгу, амма илдачи лехIирхъути камлири. ИмцIатигъунти жагьилти шила собраниеничибад арбякьун ва ГIяякьакьализибад бебшибти къазакъуначил дявилизи каберхес къалабабикиб. Шила хужаимтани илди чарбарахъес кIел хIурматла жагьил урши бархьиб (СунгъурхIяжи ва Сулайбан-пагьливанчи). Дергълизи каберхурти чула шанти ва юлдашуни, халатала буйрухъ хIясибли гIелабяхI чарбаресила мерлаб, илди сабира, касили ярагъ, къазакъуначи къаршили бургъес бехIбихьиб.
ИлхIели хабар бакIиб Гъуниблизибти къазакъунала отряд Лаваша цIубабас кумеклис лябкьули или. Илдачи къаршили дурабухъунси даргала отрядли Къуппала шила мякьлаб ил отрядра таманбариб. Партизантала къяяназиб Гъуниблизибадти кIарахъала партизантира лебтири.
ГIяякьакьализир ва Къуппала шила мякьлар кадикибти дургъбазиб чула гIяскурти дячIи или бакьибси Уркарахълизибси къазакъунала отрядли КIишала шилизирти дургIелабазирти (ток) ризкьи цIали дигуб. Илабадли илди ХъярбачибяхI гьайбиуб, ярагъ дирутала ши буцес кьасли. Амма Хъярбукла багьадур партизантала отряд, шилизибад дурабухъи, душмантас гьала бакIиб. Илабадра гьабяхъибти душманти, муйрантазибад берцес кьасли, Мажалислизи гьаббухъун. Мажалислизибадра гьабяхъибти, илдани гъарали белтIун Янгъикент.
Къазакъуни КIиша ва Хъярбачи баили бикIули бакьибти хIур­хъан­ти ва муйранти, цабехI хьурали ва итдилти мурдали, гьай­биуб Хъяр­бачи ва КIиша. Илдас гьала, башутири 1918 ибил дусли­зиб ХIямид ТIалхIятли акIахъубси ХIунтIена Гвардияла къяяназиб бургъули калунти большевикуни. ХIурхъила отряд Уркарахъи баиб­хIели, цIубаби илаб аги: илди Мажалислизи бебшилри. Хъар Даргала шимазирадти отрядуни хIурхъантачил дарх Мажалислизи даибхIели, цIубаби илабра аги: илди Дербентлизи бебшилри. Им­цIа­ти дарганти-бургъанти душмайс гIергъи ДербентлизибяхI гьайбиуб.
Гьанна нуни бурисра, секьяйда белкIил ГIябдуряхIим ТIалхIятли «ГIяякьакьа» бикIуси бутIализиб ноябрь базличиб илаб кабикибси дергъличилара.
«Манаслизиб нушала гIяскуртачибад чедибдеш сархибти Деникинна къазакъунани кьасбариб дубурла шими мутIигIдарес. Илдала мурдабала ва хьуратала халати гIяскурти, Къарабудагъкентлизирад дикили, Губдани даиб, кабушиб бахъал адамти, хъямбариб мас-мулк, цIали дигуб цацадехI юртани. ХIунтIена отрядла разведкали бурни хIясибли, илди, тяп генерал Поповла карательный отрядван, ДешлахIярлизибад ва ГIяякьакьализибад бикили, Лаваша лябкьути, сабри. Иш гьакIлис илдала ХIурехъи букьесра пикри лебри.
ХIямид ТIалхIятли ГIяякьакьализи бухIнабулхъуси мерличи сунела отрядуни кадатур. Мурега башуси гьунчи илини Нуллайла МяхIяммадла хьураси ХIурхъила отряд ва унра шимазибад бакIибти партизанти бархьиб. Вулкъадарла ва Мургукан ТIалхIятла авал взводра ила кадатур. Ил бургъантала балуй флангри. ТIалхIятли пикрибарилри душманти алавбуцес ва илдас берцахъес имкан хIебатес. Ил пикрили алгъай фланглизи мурдаби бургъанти кабатур. ХIямид ТIалхIят ГIяякьакьализи душманти баайчи гIягIниси тяхIярли партизанти кабатес валкьаур. Илди нушала бургъантас дебали далдикибти шуртIрири: душманти бархьли чула цIахси ахирличи лябкьулри. Илдас илаб ахирра бакIиб…»
ГIяякьакьала дергълизиб дубурлантани чедаахъибти гъабзадешличила жузлизир гибти лерилра баянтачила газетала макьалализиб бурес хIейрар. ЦабехIтачила бурили, итдилтачила гьанхIебушесра цугхIебиркур. Ил багьандан гъай къантIдирехIе.
Чараагарли бурес чебиркур ца ишгъуна секIалра. ГIяякьакьализиб кабикибси дергъ революционертала яра революцияличи къаршитала дергъцун сабри викIес цугхIебиркур. Дагъиста ялчи-хъубзар халкьличил барх Деникинна къазакъуначи къаршили бургъутала къяяназиб, камли биалра, масла бегIтира лебри: динна агьлу, мулкчиби, базриганти… ГIяякьакьалаб къазакъуначибад большевикунаницун яра динна хIяракатчибаницун ахIенри чедибдеш сархибси. Ил чедибдеш Дагъиста лерилра миллатунала халкьла сабри. Гьарли-марли революцияла цIали дебшлабарибтачила бурни бекIлибиубси, гIячихъли декIарбарес вируси жузла мягIналира бетарули саби.