Динна дяхIцIилиу дигIянбикили

Россиялизиб, ил лугIи­ли­зиб — лебилра Северный Кав­казлизиб, бегI гьалаб исламла дин Дагъиста халкьли кьабулбарибсири, сабира бархьаначи гIярабуназибад. Бусурман дин Дагъистайзи дебали жявли минабиубсири — VII ибил даршдуслизиб.

Гьайгьай, илини сунечил дарх дахъал динна кьяйдурти даахъибтири. Илдазирад сари адамдеш ва рухIлашалси умудешла чебяхIси даража. Бусурман диннизиб адамдешли бурцуси мерличила «Гуманизм в классической мусульманской мысли» бикIуси А.В.Сагадеевла макьала бархли леб. Илала дурабад, адамдеш бусурмантани чула динна вакилтасцун ахIенну чебиахъуси, гьаргбируси, лебилра дунъяла, динна декIар-декIарти вакилтачира тIинтIбирули саби. ЦархIил динничил бархбасунти адамтала ламус-хатир дарни, хIурматбарни, гьарилличи сабурчебдеш дакIудирни саби нушазибадра гIягIниси. Илди детуцуни нушала ишбархIила гIямрулизир дузахъесра чебиркур.
Илала дурабадлира, Совет хIукумат бехъубси манзиллизиб Россиялизиб урхIла динничи сабурчебдешла масъалалис хасдарибти дахъал гьунибаъниби гьаман дурадуркIутири. Илдазибад ца: «Межконфессиональный мир и консолидация общества», сабира 1997 ибил дуслизиб бетерхурси. Иличибли «Россияла Федерациялизибти декIар—декIарти динна вакилти саби-ургаб даршули хIербирниличила багьахъни» дурабухъунсири. КъантIли буралли, исламла диннизиб цархIил динна вакилти пужбирес, илдачил дявти дирес гIягIнили саби или я бурили, я белкIи агара.
Замана арбашукад декIар-декIарти адамтира дакIубулхъули саби, чулира Кьуръа аятуни декIарси тяхIярли, мягIна барскабарили баяндирути. Илдигъунтани сари гьар журала бяхIчибизунира алкIахъути.
Терроризмара ишхIелла заманалис урехиласи, жамигIятла, бекIахъудила анцIбукь саби. Къачагъунани чула мурадуни динна «дяхIцIилиу дигIяндиркахъули» сари. Илдани динна адабла шайчибси амру балкIли баянбирули саби, илала мягIна булъахъули саби. Терроризмаличил исламла динна сегъуналра бархбас агара: вагьабиюнтала мурадуни ва кьяйдурти Кьуръайра сеналра мардирули ахIен. Исламла диннизиб адамла гIямруличи, цархIилла хъа ваяхIличи бархли къячикес асухIебирни ашкарбирули саби. МяхIяммад Идбагли (Аллагьла баракат ва саламти дааб сунечи) бурибсири: «Сунечил даршули хIерируси, амма бусурман дин хIебузахъуси адам кавшибси инсай, авцIали дусла гьарахъдешличи тIинтIбиубси биалра, алжанала тIемалра багьес хIейрар». Даршути халкь кабуршни ва кьакьалар хъям—кьацI дирнила баркьуди Кьуръайзиб «Аллагьличи ва Илала идбагуначи къаршиси дергъ» кьяйдали баянбирули саби.
1998 ибил дуслизив исламла динна душмантала хIярхIялиув вебкIибси, Дагъиста муфтий СайидмухIаммад-хIяжи Абубакаров викIусири: «Ислам жагаси, халаси юрт саби, сабира дебаси хьулчиличиб тIашбатурси, илала 4 мазгьаблизирад ункъли дарибти бяхIяни лер ва гIялимталара суфийтала шейхуналара чIумаси хъалчра леб. Селис гъятIиуси хъалч, бяхIяни, ва чарулхъуси хьулчиличи? Илдас саби исламла динна хьулчили чебиули дигули саби, амма илдани исламла диннис заралцун саби бихуси». 2007-ибил дуслизив вагьабиюнтани кавшибси, Дагъистайзив машгьурси гIялимли «ШаригIятла суалтазир вагьабиюнтала хатIа» бикIуси жузлизиб белкIунсири: «Чинаб дакIубиалра, вагьабиюнтани адамтала ургаб бархибдеш белгIули саби, хIукму ва низам дулъули, халкь хIукуматличи къаршили кабилзахъули саби. Илдала баркьудлуми пикрилизи касалли, лебилра дунъяла адамти исламла динничи кьяркьси, рухIлашалси бяркъ агарси динничиван хIербикIули саби. Исламлара гъазаватлара «дяхIцIурбау дигIянбикили» илдани бусурман дин гъятIаэс дигули саби, доллартас бирцули саби».
Бархьси гьунчивадли вашуси бусурман адамли цархIил адамтачи кьяркьдеш дакIухIедиру. Урехиличил «чебяхIси мурад» сархес дигути, чула гIямрула бархьси гьунчибад чеббалкIи саби.
Тилади саби лебтазилра: вагьабизмала гьунчи кабизурти ва гьарли-марси исламла дин бузахъути декIарбирес къайгъибиреная. Нушаб биалли, нушала дурхъаси дин мяхIкамбирес, къачагъунала баркьудлумани нясхIебарахъес мурталра къарауйчир дирес чебиркур.