Дубурлантала хъумхIертеси гьунар

Кьакьали кьакьасирив
Бурагу, ГIяякьакьа,

Душманти хIебакIахъес,
Биубсирив хIу кьакьа?
(Халкьла далайлизибад)

1919 ибил дус­ла ав­гус­тла 24-личиб, ГIя­я­­кьакьалаб, Совет хIуку­мат­личи къар­ши­ли ду­ра­бухъунси Де­никинна цIу­ба къа­закъунала тамай ярагъ­ли­чил бегIбиубси гIяс­­карличил дубур­лантала дергъ ка­би­киб­си­ри.
Ишдус, дубуртала азаддеш багьандан, даргантани дахъал хIи кертIили чедибдеш сархибхIейчирад 100 дус диркули сари. Дегвала къадализиб кабикибси дергъли Дагъиста тарихлизибцунра ахIи, арагIебли улкала тарихлизибра мягIничебси мер буцибсири. ГIяякьакьализиб кабикибси дергъ кьиматлабирули, В.И. Ленинни ил мерличиб кабикибси дубурлантала дергъ арагIебли улкализиб Деникинна цIуба къазакъуни бялчIнилис бехI­бихьуд кабихьнилис хьулчили бетаур или бурибсири.
Илкьяйдали, ГIяякьакьала дергъ улкала тарихлизиб хъум­хIер­тесили, сунела машгьурдеш хIясибли, мягI­ни­чеб­сили, кьадричебсили бетаур. Илгъунали гIурра кавлан. Ил дергълизиб дубурлантани да­кIу­дарибти гъабзадеш, дя­ви­ласи гьунар инсаниятли даим­лис хъумхIерту или гьанбиркур.
Иличила бурули саби дергъ кабикибси мерличиб, 1967 ибил дуслизиб, вамсни хIе­­балуси та­рихчи, «Дагъиста халкьла му­гIял­лим»-ла, «Дагъиста урибси учитель» -ла умачи лайикьикибси пергер адам, гъайла­ пасихIси уста, гIяхIси спортсмен, кункси атле­тикала шайчив Россияла ва Украинала чемпион, писатель, публицист, журналист ва драматург ХIясбуллагь Арсланбековла си­пат­личибли, илала чараагардеш ва жигарси бу­тIа­кьяндешличибли дубурлантала гъабзадеш кьи­матладирули белшунси жагаси памятникли.
ГIяякьакьала дергъ 85 дус би­руси шадлихъ дураберкIес гьа­лаб ХIясбуллагьла урши Рус­лан Арсланбековли, ил памятник (баркалла биаб сунес!) лу­тIи-хьул­чиличибадал сагабара­хъиб­сири.
Ил-алавси жагаси мерличиб, хан гьунчибад шалгIеб­бул­хъути тIашбилзан, чула хала дудешунала дявила гьунарлис икрамбиру, гIинизла дяр­гIиб шинна бержили милиг­деш ихъу. Даргазиб «Партизантала гIиниз» или иру ил памятниклис.
Совет хIукуматла дусмазир ил мерличиб Чедибдешла БархIи (гьар дус майла 9-личир) шадлихъуни, спортла абзани дурадуркIутири. Ила республикала гьар мераначибад бахъал халкь цалабиркутири. Демократияличил дарх илар дирути илдигъунти байрумтира, шадибгьундурира деткахъиб.
Ишар наб ГIяякьакьализиб кабикибси дергъла бутIакьян­чи­бани дурибти гьанбикуначил дархдасунти пикруми дурес дигахъира. 100 дус гьалар дергъла анцIбукьуни ишкьяйдали детауртири…
МикIхIила шиличибад гьарахъли ахIи, «Къазакъунала барг» бикIуси мер леб. Къазакъунала кьукья Лавашабад­ шилизибяхI лябкьухIели, микI­хIентани ил мерличиб илабти (раз­ведкализи каберхурти) къа­закъуни кабушибтири. Иличила аргъибти ДешлахIярлизи мерлабиубти полковник Поповла гIяскарла штаблизибти Деникинна офицертани дубурлантас чеббицIес, МикIхIила ши цIализи гIелабушес, шанти мутIигIбарес пикрибариб. Иличила шантанира балусири. ГIялибек Багъатировличил барх бахъалгъунти революционерти Бакулизибри.
Шилизи чябхъин бирни балули, микI­хIентира къазакъунас гьарли-марти «гIя­хIялдеш» дарес ибси пикриличил, дергъличи хIядурбикIулри. Ит замана шили­зиб дергъла бутIакьянчиби ГIяхIмадла Да­­вудли ва Алхилав Бя­хIян­довли жагьилти тупанглизибад къяйкбикIахъес ва дявила цархIилти низам-кьяйдаличи бурсибирутири. Дубурлантас селичибалра чу­ла хъархIерагардеш, азаддеш, ла­мус, чула хьунул адамтала хIя­лалдеш, хIурмат-кьимат ахIер­лири. Ил багьандан, гьарил микIхIен, сен-сен дигара виаб, ярагъличил вегIиэс къай­гъилизиври. Ярагъ агарсини хъу, хъулибси лебдеш, унц, мазала мас дицили тупанг, шушка, ханжал исутири.
Августла 23-личиб савли шилизибад бархьибси разведкали ДешлахIярличибад ду­бур­тазибяхI, полковник Лавровла бекI­дешлиуб къазакъунала полк батбихьили биъниличила багьахъур.
Илдала пикри сабри МикIхIила ши мутIигIбарес, кIинайс Лаваша, цархIилти шими дуцес, гъарали делтIес. Иличила багьурхIели, микIхIентани михъирличиб, някълаб биштIатачилти, камти гIямрула дурхIначилти хьунул адамти, бухъна-хъяяби дубуртази, вацIурбази, урехиагарти мераначи дигIянбариб.
Лебилра шанти душмайс «гьунибаэс» Мурси-къадализи (Абда-гIинизличи бяхIчиси ляв­гьала дубуртала ва янцIи шайчибси, гIинизла чедибси вацIализи) мерлабиуб. Мурул адамтачил барх ялгъузти хьунул адамтира биштIати дурхIнира лебтири. Тупанг някълизи буцес бурути бухънабира дергълизи дурабухъири.
БерхIила нур бара ванзаличи гIяйдируси вахтлизиб Ванашимахьила мякьла бархьибси микIхIентала мурдабала разведкали душмантала полк абиули биъниличила багьахъур. Халаси замана хIебикили, ЧяхIимахьила мякьлабси гьунчибад хясала гулум абердиб. ГIур дявила накьрахана дяхъили гьалаб башути цIубабала эпсерти, илдас гIергъи низамлизи кабизурти къазакъуни, гIеларад тупала, дявиласи кухняличилти урчи дакIудиуб. Хамли кабизурти душманти, дубуртала ари чузибтиван, умутчебли, чучи саби бирхули, букIри ахъли кадуцили гьалабяхI башулри.
ИтхIели Дегвала ши гьанна бацIбухъунси, вацIала чедибси махьи лебси мерличиб бирусири. Ил багьандан, итхIели ши лебси мерличиб гьалабиз агарсири. Граждан дергълизир кIинайс сунела хабардерхурси БяхIядзи Зайнудиновра, 100-цад бургъанра сайра микIхIентас кумеклис музаухъунсири.
ДуцIрумла берхIили сунела уркIециагарти нур ванзаличи чекьурси сягIятлизиб Дегвала къадалаб къазакъуни багьарбиубхIели, кIелра шайчи дигIянбикибти дубурлантани душмантачи цIа чекьур. Къазакъуни гьаланачи урухбиубтиван, тирхьбухъун. Чус илдигъунти «гIяхIялдеш» дир­ниличила илди шакти ахIен­ри. КIинайс цIубабала бур­гъанти пулемётуназибад, ту­па­зибад, дявила ярагълизибад­ гъузгъалдидешличил ир­тес­бяхIиб.
Дубурлантала ярагъ кам­ли­ри, патиранти диули ахIен­ри. Бахъалгъунтала хIя­гига тупангуни сарри. Гьар пIянкьбарибхIели, ил тупанглизибад игьубси мерличибад верала дирихь ахъбирусири. Иличибли душмантас къаршикарти дигIянбикибси мер жявли балес имканбикIулри. Вера ахъдиубси мерличи туп­лизибад иртули, илдани бахъал бургъантас бебкIа гIеб­би­ахъу­ли, халаси палакатдеш ал­­кIа­хъулри.
ГIяхмадла Дауд гьарил ур­гъан­ничи виули, патиранти мяхI­камдирахъес, лишайзи бархьли иртахъес махикIулри. Кьяг­начил, къялкъначил, бард­начил, ханжултачил бегIбиубти хьунул адамти буйрухъличи хIерхIеили, душмайчил някъ-някъли гъазализи каберхес гьа­лаклири. Ил бархIи Пирдаз бикIуси хьунул адамли шуш­каличил шел къазакъла «къул­лукъ ибгниличила» хабар бур­гъан­ти-ургаб тIинтIбиуб.
МикIхIентас ил бархIи дебали къияннири, амма яхIбарес хIяжатлири. Ил сягIятлизиб шантала азаддеш селичиралра дурхъалири илдас. Душмайс мутIигIдеш, мукIурдеш чедаахъниличиб, илдани бебкIа гьалаб чебиулри. Къазакъунас кахбизахъес бургъантала лугIи халаси биъниличи илди бирхаахъес багьандан дубуртала бяхIяначиб тIерхьуби някъларли биштIати дурхIни тIашбатуртири, хьунул адамти итира узбачил, муйлачил барх бургъутири. Шилизив калунси чилра аги. ЦабехI хьунул адамтани, дурхIнани чула бургъантас кьацI-шин дихутири, цархIилтани — дергълизиб алхунти уркрачиб бархьаначи шила хIябрази бихутири. Илкьяйдали, гъазализибри шанти, бикIуливан, цIализиб ва хIилизиб – чула азаддеш жайчирра дурхъаси хIяракатлизиб.
— Тупла хIярхIяли ну левси мерличиб лебти урегла гIямру къябаиб, — буриб дахъал дусми гьалаб набчил бетаурси ихтилатлизиб ГIяякьакьализиб кабикибси дергълизив, кIинайс ЧебяхIси ВатIа дергъ­лизив кали, хIярхIуба хIян­ва­рибси, хIян­бани жагаварибси гIяхI­гъаб­за Халимбег Мя­хIям­ма­дов­ли.
— ИтатIибван, гIиникълаб патиранти хили бакIибти дурхIназибад цала тупла хIярхIяли балуй някъ чеббикахъиб. 15 дуслагъуна урши сайри (чидирил махьилизивадрил ил у гьанхIебиркур). ХIили чяхIбикIуси някъра сайра къардухъи кайкиб. ГIур, хапли айзур (Хизбуллагь бикIули биишигу илис или гьанбиркур), алгъай някъли касили балуй някъ байрахъван бекIла чедиб ахъбуциб, «хIушала неш…!» или гьимиличил ахъли вявикIули душмантала шайчивяхI дуцIухъун. Къазакъунала пулемётлизирад чекьурти хIярхIубала заблиув таманкайуб.
Илиниван, цархIилти жагьилтанира, хьунул адамтани душмайс чеббицIес, ил дубуртазивяхI, лаг ватхIеэс, гIязизси ванза илала нясти кьяшмази ганзхIебарахъес багьандан, мяштIхIедарили чула жан кьурбандарибтири. Игитуни сабри илди!
ЦIябдаайчи бухъянби­тIун­си дергълизиб калунти дубурлантани душмантас ца ганзлалра гьалабяхI битIакIахъес мугьлат хIебедиб. ЦIябдешличил барх Дегвала къадализиб дергъла кIухла кахси тIамара ряхIятбиубли, къайбикиб.
— Ит анцIбухъ бетаурхIели, ну урчIемал дус виубси хъяша сайри. Нугъунтазибад бургъантас халаси кумек аги, амма нушазивад гьарил се-биалра барес къайгъилизирри. Ца бархIили, унцала уркура гьаббуцили, дявилизиб алхунти ва бяхъибти шилизи букили чуйнара вякьунра. Нуни сен дергъ бетаурсил, сен адамти цали ца кабуршутил аргъес вирули ахIенри, амма саби дергъ вайси, халаси балагь биъни аргъира, — бурибсири, дахъал гIямру деркIибси, да­хъал вай-гIяхI чедаибси ХIя­жияв Жарбаевли.
Савли, бара хьар зак хIун­­тIен­биубси манзил, де­хIи­байс дазала дарес хIеркI­ли­чи ка­ба­цIибти дубурланти хIисаб­ба­рили, къазакъунани илдачи къяйкбариб. Ил замана кабушибти ва бяхъибти чумал микIхIен шилизи арбухибтири. Къяйк-къуйкла тIамрани Мурси-къада белхIахъун. ГьанкIлизибад чебсаргъибти, кIелра шайчибти ярагъличил иртесбяхIиб. ХIе­ри­баиб­хIейс чула унрубас кумекбарес ЧIапIала МяхIяммадла бекI­дешлиубти 80-цад убяхI му­леб­кIан музабухъун.
Кьанниван, микIхIентачи бакIибси балагьличила аргъибти мухIенти, ахъушанти, хажакунт, ЦIудхъурла лерилра шимала шанти, кутишанти, чунанти, чIугIланти, лавашакунт дергъла гъазализи каберхур. Лявгьала дубуртачибад кабицIути бургъанти чебиухIели, къазакъунала къушумлизиб цакьадар урехи имцIабиуб. Дубурлантала цахIнарти цIакьанас гьуни чебиахъули, илди душмайчилси дергълизиб уркIичеббирутири дявила бекIдеш чучи чеасибти санамагьикан Рабадан Нуровли ва хажакан ГIусман ГIусмановли.
— Урчас игьая, — иб чилирил, тупи хъусдяхъибти къазакъунала урчи гьаладяхI дашни хIисабдарили. Дубурлантани урчачи цIа чекьур. Душмантала шайчи хIихIидикIули, урухдиубли гьардулхъути, кадикили бургъантачил дарх улхути урчалара, цIумбикIули улхути къазакъуналара тIамри гъудурдиуб, сарира Лявгьала шурмазир гIер-гIералгьути.
Къазакъунала ва илдала ябнала жаназабани къада бицIилри. Илабси хIеркI хIила рангличи шурбухъири. Багьеслири къазакъунани бахъхIи гьанхIедурцни. Музурбачибад дубурлантас кумекличи музабулхъути гьачамичиб-гьачам имцIабикIулри. Лябкьутани нушала бургъантас ярагъ, патиранти дихутири. Иличибли дубурлантала уркIбазир чедибдешличи умут ва гъира имцIадиуб. ХIерибиухIейс чедибдешла шали нушалайчиб биъни багьеслири.
— ХIера, къазакъуни бебшили! – тIамадариб чилирил. ИлхIели «Ура!» тIамаличил къадала кIелра бяхIлизибад дубурланти дуцIбухъун. Душмантас ил секIал дебали кахбизур. ВацIа-къада, шурмала лусенти ила дигIянабикили бургъутани мицIирдариб. Къадала кIелра бяхIлизибад кабухъунси, ярагъ някъбазирти адамтала хIеркI чебаибхIели, душманти бебшиб. Офицертала буйрухъуначи хIерхIеили, душмантала бургъанти, дявила майдан батурли, гьаббулхъескабииб. Урчи лерти урчачиб, илди агарти — хьурали. Дубурла багьадурти къазакъунас гIелабадбиркутири. ГIеббаибти душмантачи шушкначил, ханжултачил чебулхъутири.
Къазакъуни урехилизиб ЧяхIила хъалчличибад (шурмачибад) уди тIяхIбикIутири. ТIяхI­бухъунтани – шурмала лу­сентазиб бебкIа бургусири. Гьунчир тупала, авлахъла кух­няла уркри датурли гьаббу­хъунти къазакъунас гIер­гъи­би­кибти дубурланти-бургъанти ДешлахIярличи бикайчи кабаиб.
Илдигъунти аги-кьяйда хIисабдарибти, ДешлахIярла штаблизибти цIуба къазакъунира гьаббухъи, пяхIли буунтири. Илкьяйдали, Дегвала къадализиб кабикибси дергъли дубурлантази чула цIакь цадешлизиб сабни багьахъур.
КIинайс, хIунтIена партизантала къяянази каберхурли бургъути дубурлантани Дербентлизиб (Бичераховла), Манаслизиб ва Дургелиб къазакъунала, англиялан интервентунала къур тамай ва муртлисалра бегъахъуб.
ГIяякьакьализиб кабикибси дергъла гьунар инсаниятла уркIбазиб даимлис кавлан. Ил дергълизир дубурлантани дакIударибти гъабзадеш ва асилдеш черяхIдируси дезаван зайдикIули сари даргала машгьурси поэт Газим-Бег БяхIяндовла уркIилабад абердибси, поэзияла нурли шалабарили пархбикIуси, даргала партизантас багъишлабарибси ва бахъал даргантас гIяхIбизурси пергер далайлизирти гIергъити тугъи:
Бурямти хIулбазирли
Ахъ хIурхъазир акIубти,
Дубурти уркIбазирли
Даргар халадаибти.

Сабур кахIеберхахъес
Санга шурми деркунти,
ХIи гьалакли дузахъес
Варачанти держибти.

ШяхIрумар шанда шушкни
Гьагьли дугадиранти,
Бидавтас лутIи-гIябли
Хъат-някъба кадирхъянти.

Тупангла хIяралабад
ХIяйран далай бучIанти,
БехI бугаси турличир
БехI гумлачир дулхъанти.

ЛямцIла ламиличибад
Къалиян улкахъанти,
ХIярхIяличил хIярхIяла
Дяхъи багьлабиранти.

Хабар халал, у дурхъал,
Дагъистайс ламус хибти,
УркIи цIала, яхI шанда
Даргала партизанти!