Кьисмат ­нушала ­някъбазиб саби

Чедиб гьанбушибси буралализиб дебали бархьси пикри саби. Иш дунъяличив чилра алкIуси ахIен духусили яра мехIурсили (зягIиптачила гъайхIедикIехIе), маш­гьурси гIялимли, хабар­дерхур­си устали яра машгьурси спортсменни. Илди ахъа­найтачи ветаэс багьандан, ха­ласи майъа картIес хIяжатли саби. Гьар бархIилизив вегIла ба­гьудила ва устадешла хаз­на имцIабарес багьандан узес че­бир­кур. ЧIянкIли илхIелицун гьарг­дирар адамлис сунени ба­рес чеасибси секIа дигIян­де­шуни.

Нушала ургаб бахъал саби адамти чучиб, чула агилизиб яра чус гьархIебилзнилизиб чидил-дигара адам, алавчарси кабиз, дурала пачалихълизив викIибси президент гIяйиблавируси. Илдани сегъуна-дигара багьана бургули саби чучиб нукьсандеш чехIебаэс багьандан. Нуни валуси адам викIусири, адамли сегъунти-дигара ахъанайти ахъес вируси сай, яхIбарили, гьалавяхI вашес гьуцIикIули виалли или. Интернетлизирад хабардерхурти адамтани илала гъай мардирули сари. Дигулрав селизиб-биалра сархибдеш биахъес, дузеная илала черкад. Кайсеная багьуди, хьарбиэная ил журализиб сархибдешуни лерси адамлизи, къайгъибиреная ил шайчир гьаладяхI ардукьес.
Нуни гьалабра чула гIямру чус дигугIерли деркIес кьаслизибти адамтачила макьалаби делкIунтири. ИшбархIира ца илгъуна адамличил ихтилатбарес дигулра. Ихтилат бехIбихьайчи бурес дигулра, илис ГIябдусамад Самадов бикIар ва ил 38 дус виубси сай. Ишаб нуни хIебурис илини чидил школа белчIунсил, чинаб гIярмиялизиб къуллукъбарибсил. Ишар гъай дирар иш­бархIила нушала гIям­ру­ли­чила. БусягIятла замана илини биштIаси бизнес бузахъули узули сай.
– Нушани гьаман иргъулра хабурти Россиялизир гIядатла адамтас дахъал къияндешуни алкIули сари или. Илдас барес хIянчи агара, бахъал гашазиб саби, цархIилтани, держлизи ахъили, замана буркIули саби или. ХIу нушала улкала чумра мерличи ваибсири. Марлира аги илгъуна сабира ГIябдусамад?
– Юх, иличил ну кьабул­хIер­кус. СенкIун хIянчи адамтас мурталра лерти саби. Суал цархIил секIайзиб сари – адамла иштяхIлизиб. Нушала улкала дахъал шимазиб, хаслира халати шагьуртачирад гьарахъти, Россияла дайларти мер-мусаличиб адамти дебали держли бужес дигули саби. Амма леб бахъал асилси бузерилизи ахъибтира. Хаслира нушала, дагъистанланти дебали саберхурти, секIал барес иш­тяхI лебти адамти саби. Мисал­лис, илди Россияла чидил мер-мусаличи арбякьи биалра, саби-бегIси мицIираг адилкьуси хозяйство акIахъубли, бузули саби ва сабухъ кайсули саби. Илди мер-мусаличибти минала адамти биалли хIянчи агара или къяйцIличиб саби. Сен илкьяйда бетарусил нуни бурес хIейрус. Халкьла хIял-тIабигIятлизиб биэсра асубирар. Илди мераначир лерилра шуртIри лергу: дигалли эркинси ванза, шин, вацIа… СССР бехъубла гIергъи, илди ванзурби хIедузахъули тIашли сари. Сен? СенкIун, адамтала азгъиндеш саби.
– ХIела пикрили, гIяйиб агарав ит СССР-ла улкализиб кабизурси политикаличиб: пачалихъли адамтачи хIеруди биру, хIянчиличил гIеббурцу, хъулри луга ибси. БелчIудилизиб адамти чула челябкьлаличила саби пикрибикIахъес, къияндешуни ирзахъес, гьалабяхI башахъес бурсибирули ахIенри. Рынокла экономикаличи илди бекIлил хIядурли убхIебухъун. Партияли хIеруди биру ибси пикри лебси сабригу.
– Иличилра ну кьабулли ахIенра. 1985 ибил дуслизиб пе­рес­т­ройка бехIбихьибсири. Адамлис ил манзилличибад ком­мерциялизи ахъахъес ихтияр бе­диб­сири. ПикривикIуси, сер­хурси адам гьалавяхI вашес, давла имцIабирес имкан акIуб. ХIу вархьли виэсра асубирар, сенкIун гIярмиялизиб къуллукъ­ба­рили, чарухъунси жагьил адамлис ит манзил хIянчи лебсири. Дигалли учIес, санигIят касес имканти лерри. Совет хIукумат тIутIубиубхIели, бахъал адамти дарсдешуначи хIя­дурли убхIебухъун. Ил манзи­л хъямчибани ва хъулкнани ул­ка палакатбариб ва бутIиб. Адам­тас чула пикруми дарсдарес, са­гати шуртIри хIясибли шикь­­­би­кIес хIяжатлири. ГIяй­иб­ пачалихъ­личиб биэс хIе­би­рар, гIяйиб чучиб, адамтачиб саби. Лебгу ишхIелира дав­ла­чеб­биуб­ти жагьилти, гьаннала гIямрула тIалабуначи бур­си­­­биубти. Илдала бегIтира СССР-лизиб сабри хIербиубти. Асу­­­бирар адамличи чула алавчарли кадизурти шуртIрани ва хIер­­­бирутани асар бирули биэсра.
– ГIябдусамад, нуни ишгъуна секIал бакьибси саби: «ГьалавяхI вашес дигалли, гIямрулизир сархибдешуни лерти, духути адамтачил гьалмагъиркес чебиркур». ХIера, илкьяйда викIули сай сунела жузлизив машгьуси психолог, писатель ва социолог Д.Карнеги. Леб цархIилтира ил мисал гIеббурцути.
– Дила пикрили, адамли цализивадли итил декIарвирес гIягIнидеш агара. Юх, их мискин-пякьир дила вархкья ахIен, наб иличил юлдашдеш дузахъес хIейги, ит давлачевси адам биалли дила уртахъ сай ва иличил сайра нура ганзикIуси ибси пикри нуни гIеббурцули ахIенра.
ГIямрулизиб гьарилличил вархиркес ва илдала гIямру далес чебиркур. ХIела мурад саби – гIяхIси, пайдаласи гIебисес, вайси, манпагIятагарси пикрилизи хIебурцес. Михаил Задорнов викIусири капитализмали адам гьалавяхI вашахъути вайти шалуби гьаргдирути сари или. Мисаллис, давлачевси адамли предприятие асили, ил бутIнадбарили, бицили, хайри касес вирули сай. Ил сунени тIутIубарибси предприятиелизиб бузути адамтала гIямруличила пикривикIули ахIен. Илала пикри саби сунес хайри биахъни.
– Чисалра дигIяндеш ахIен, хIела дудеш яра тяниш ахъси къуллукъличив виалли, гIяхIси хIянчи, халаси алапа бикахъес вирни…
– Ну бахъал адамтачил къаршивиркули вирус. Гьачам больницализи ви­киб­хIели, илабти жагьил тухтуртачил ихтилатвикIули калунра. Илди вайти специалистуни ахIенри. Чула жагьти гIямруличи хIерхIеили, илдала сархибдешунира лерри. Наб бурес дигуси, илдас кумекбируси, хIянчилизиб гIеббурцути хIякимти аги. Марлира, хаслира пачалихъла хIянчурбачиб бузути хIякимтани чула дурхIни «ванаси» мерла «къузбирули» саби. Амма хIела бекIлизиб секIал агарли биалли, ил мер бихIес хIейруд. Замана барсбирули саби. Чисалра мехIур, багьуди агарси ва азгъин хIянчизар дигули ахIен. ВегIдешла предприятиебазиб илдигъунти баргес хIейрар. Дирхала бихьес дигулра, пачалихъла хIянчурбачибра аги барсбирниличи.
– Нушала республикализиб хIукуматли биштIаси бизнеслизиб бузути адамтас кумекбирулив? Халаси бизнеслис пачалихъли икьалабирули саби, сенкIун илаб илдала бархбас лебхIели.
– Россияла цархIилти мераначир биштIаси вачарлизиб, вегIдешла предприятиебазиб бузути адамтас хасти программаби дузахъули сари ва кумекбирули саби. Нушала республикализиб аги циила барсли саби. Нура гьалавван ИП (вегIдешла предприятие) абхьили узусира. Дила къаркъаличил бархбасунси вачар лебси саби. Наб хIукуматла шайчибад сегъуналра кумек аги. Илала дурарад къияндешуни алкIахъули сари эсра вирус. Набчи, се-биалра пикрибарили, гIякIа чебихьес, протокол белкIес гъирализиб саби. Ил шайчибяхI саби нушала республикала хIукумат пикрибикIуси. Нушала Лавашала район касалли, леб бахъал жагьилти экономикалашалси бизнес бузахъес гьуцIлизибти, ил шайчир гIяхIти пикруми лерти. Амма илди детерхахъес харжани хIяжатли сари. Банклизирад арц сасни вегIлис пайда агарсили уббулхъан. Халати процентуни кадизахъурли сари. Грантани лерти диалри, биштIаси процентличил арц лугути диалри, нушала республика гьалабяхI букьес биригу или гьанбиркули саби. Нуни биалли, ил шайчиб республикала кумек чебиули ахIенра.
– ХIебиалли, нушала челябкьла нушала някъбазиб саби. Се барес хIяжатли адамлис сай гьалавяхI вашес багьандан?
– Нуни ишкьяйда бурес вирус – вегIлис гIяхIдеш лебси адамличил ихтилатвикIес. ЧеимцIали бураслира, адамтачил ихтилатвикIес. Илала дурабад адамлис гIяхIсири чина-биалра (имкан леб биалли) архIяличил дуралхъес. Нушани алавчарси мер, кадиркути анцIбукьуни чедиэс гIягIнити сари. Илди секIай кумекбиру адамла гьав ахъбуцес, гьалавяхI вашести цIакьани цаладяхъяхъес.
ХIяжатси саби виругIебли багьуди кайсес. Наб дебали дигахъис жузи дучIес. ДучIули вирус сегъунти-дигара журала жузи. ДекIардеш хIебирар нушала автортани делкIунтил, яра дурала пачалихъла сарил. Гьанна леб Интернет. ИлкIун гIяхIси секIал саби багьуди касес дигусилис. ХIела някъбазиб дунъяла багьудила хазна саби. Амма, илизибад (Интернетлизибад) халаси урехира леб. Вайтала арилизиб ил урехила ярагъ саби. Илала кумекличил дагьриличи асар бирули саби. ХIебиалли, мяхIкамли виэсра гIягIнили саби. ИштяхI дакIубиреная сагаси секIал балес. Багьудилизибад зарал лебси ахIен…
– Нушала ихтилатлизиб ца ишгъуна гIямрула шалиличила гъай ахъдуцес дигулра. Адамтала гIямруличи, гьаннала замана, динни халаси асар бирули саби. Динничи сунела диги чедиахъни, илди цархIилтас гьаладирхьни ишбархIилизир бекIлидиубтили чедиули сари.
– Марлира, нушала гIямрулизиб динни халаси мер бурцули саби. Нуша бусурманти сарра. Нушала дин дигила, даршудешла дин саби. Илизир чедаахъибти бусурмайчи хъарти секIал дузахъалли, дебали гIяхIсири. Амма, ишбархIилизиб леб бахъал адамти динна шалуби чеимцIали хIисабдирули, цархIилти секIал далтIули, вяшбикIути. Дила пикрили, лерилра секIал далдикили диэс хIяжатли сари. Нуша хIердирулра дин пачалихъла политикализи дарххIедиркахъуси улкализир. ГIурра бурасли, ил дила пикри саби, динничи динна Идарали ва хIукуматли хIеруди бирес хIяжатли саби. 90 ибти дусмазиб хIеруди агархIели, дакIубиуб нушала улкализиб дин хьулчили буцили чула пикруми-кьасани детурхахъути бахъал вайнукьаби. Илкьяйда биэс асухIебирар. СССР-ла замана дин къадагъабируси манзил лебсири. ГIилму гьаладяхI дашахъесра диргалабулхъути анцIбукьунира диубтири тарихлизир. Дин адамла рухIлизиб биэс хIяжатси саби. Ил рухIла давлара саби. Наб тикрарбарес дигулра, гьар секIа сунела мер биэс хIяжатси саби ва илала кьадарра биэс гIягIниси саби.
– Се-биалра барсбарес дигахъадив хIела гIямрулизиб ил барес имкан биалри?
– Дигахъира (мурхьли пикриухъи гIергъи). Дила гIямрулизив адам къаршивикиб набчи халаси асар барибси. ГIяхIсири ил наб жявли, 15 дус виубси замана, вагьес кьадарбиубси биалри. Дила гIямрула дякь декIарсира бетари. БикIухIели – хIела гIямру кьисмат сари или, илди кадизурти сари или, ну иличи вирххIерус. Кьисмат нушала някъбазиб саби.
Нушала ихтилат ГIябдусамадла чедирти гъайличил таманбарес дигулра. Марлира, нушазибад дигахъуси саби сегъунти дирарал нушала гIямру. Сегъунти адамтачил бархбас бузахъулралра. Нуша хIердирулра жамигIятлизир. Ил багьандан декIар-декIарти анцIбукьуни къячдиркур, амма иличил нушала бархбас, пикри ва шикьатIала нушазирад дигахъу. ХIедигахъути анцIбукьуни диэсра асубирар. ИлхIели эс вирар – кьисмат. ГIябдусамадли ишгъуна секIалра бурибсири: «…Адамли жамигIятла гIямрулизир бутIа­­кьандеш дирес гIягIнити сари». Ди­ла пикри циила декIарбулхъули саби. Ну­шала гIямрулизир лерти сари шалуби жамигIятличил дарххIедасунти. Лев­си сай адам, лебси саби жамигIят. Адам хIе­риэс гIягIниси сай жамигIятлис дир­га­ла­хIелхъули. Секьяйда дуркIутил сунела гIям­ру сунезибад дигахъу. Гьачам нуни дебали ужуси адамлизи «се гIяхI леба держлизиб?» или суал бедира. ХIуни иличила хIебалад ибси жаваб чарбатурсири. Марлира, ну, ужхIевжуси адам, илала дагьрилизи ацIес хIейрус. ХIебалас нуни цархIил адамлис се дигахъул, селизибал илила мурад. Нуни балас дила пикри ва кьас. ХIебиалли, дузеная хIушала гIямру хIушаб дигугIерли деркIес, газетала юлдашуни.