ХIеб хIедашуси шагьар

Дунъяличир чузир бекIлил яни хIедирути дахъал мер-муса лерти сари. Чула гIямрулизиб бекIлил дяхIи чехIебаибти адамти саби илаб хIербирутира. Панама, Ямайка, Малайзия бикIути ва ца-чумал илдигъунти цархIилти улкназиб хIербирути адамти чула гIямрулизиб дяхIи чехIебаили кавлути саби. Дебали къантIа хIеб дирути, яра бекIлил хIеб ва дуцIрум хIедирути мер-мусара лер иш дунъяличир. Илди сари Лапландия, Гренландия северлизир ва Антарктида юглизиб. Адамти илаб даимси янилизиб хIербирути саби.

Амма сунезир бекIлил хIеб хIедируси шагьар нушачибра лебниличила ил шагьарлизиб хIербирутани балли хIебалули лебал. Ил дебали халаси шагьар саби.
Каспи урхьулара Тарки дубурлара ургаб мерлабиубси, бусягIятра ну сунезив хIерируси шагьарличила сайра ну гъайикIуси. Бархьси саби ил шагьарлизир хIеб дирути ахIен викIаслира. ГIебшнила замана ишаб мурталра бамкьурси аргъ бируси саби. Дуги-хIерила бухIнаб чуйнара чула бяхIчибиз барсбирути дугIбира дирути сари ишар. Нуша хIердируси шагьарлизир, дебали дяргIибти дугIби халхIедаралли, янира дирути ахIен викIес вирар. ДяхIи ишаб дебали камли кабиркуси саби. ДуцIарти дуцIрумра дирар.
Ну ишар хIеб хIедирар викIни иш тяхIярли иргъуси саби. Шагьарлизиб хIербирути адамтас костюм чегьурли дурабухъес биркуси ахIен. ИшбархIи янилизиб бихуси куртка чеббатурли, жагIял дулгъуби къантIа хIеваличил дураулхъуси сай хъуливад хапли чедакIибти дуцIрумла бурхIназив. ИлхIелира, гьалар-гьаларти бурхIназиб, савли берхIи гьаббакIалра, хIерейслис бяргIибси дягI бухъес асубируси саби, бархIехъ дяргIибти заб даресра асубирар. ХIебиалли, дугIярти бурхIни гIурра дакIес дирарну, нуша мяхIкамли диэс гIягIнитира.
ЧIянкIли июнь байхъубиубхIели, нуша дуцIрум дакIили сари дикIес дирехIе. ИлхIели чеббати куртка, чегьа дулгъуби къантIа хIева ва иличил вашен сентябрь бикайчи. ДуцIрумла замана гьавала буцIардеш 35 градусличибад булхъан. Янира нушачиб, дяхIи камли кабиркули хьалли, бугIярдеш хIясибли кьяркьси бирар.
Ну гьар дус янила ахирличив хьуликIусира хIебла цаибти бурхIначи. Наб дигахъис, чегьурли костюм, шагьарла кьакьурбазивад къунзикIес. Вашус урхьула дубла, илавадли Лаптиевла кьакьакад ветулхъас Ак-гель парклизи, къунзулхъас Петр I-ибилла кьакьакад, уршбала уршбачил варх ветицIус «Аждагьа» («Дракон»)парклизира…
Ириъ нуни, хIебла ва гьала гIебшнила замана бихес викIули, хабарла палтарла устази тиладиухъи, костюм барахъира. Илгъуна уста лев нушала шагьарлизив. Ил Дагъистайзивцун ахIенну, лебил Россиялизивра урибси мурул адамтала палтар дируси дизайнер Шамхал ГIялиханов сай. Ил нушала районна ХудуцIла шилизив акIубси сай. Илизи сарри, бикIар, Рабазан ГIябдуллатIиповлира сунес черкескаби дарахъибти. Бурни хIясибли, хIябал рангла. (Нуни ил анцIбукьличила цархIилтани бурули бакьибси саби).
Ишдуслизиб июнь базла бегIла гIергъиси бархIира нушачиб дебали бугIярбиуб. Аргъ гьала хIебла заманализиб бирусиличи барсбиубли, гьавала температура 17 градусличи бикайчи кабикиб. Май базлизир ца жумягIлис дакIибти хIебла бурхIначи имцIабиуб июнь базла хIябцIайчиб бакIибси ца ил бархIира. БархIехъ азбарла дураулхъухIели, наб баягъи ит костюмра чегьес чебуркъуб. ХIера, илгъуна саби нушала тах шагьар: ца бархIила бухIнаб ишабси аргъла гьава дахъал журабачи барсбирар.
ГIяхIцад хабурти делкIунти сари нуни нушала шагьарличила. Илдазиб нуни бурулра ил дила дунъяличиб цацун лебси, сунезир дила жагьдешла гIяхIтигъунти бурхIни деркIибси шагьар саби илира. Бархьси саби, дила гIямрулизир цархIилти ну хIерирули калунти, шагьурти лерти ахIен. ЧIянкIли камси замана калунсира Ташкентлизивра, Бухарализивра, Ростовлизивра, Ленинакан бикIуси Арменияла шагьарлизивра, ца жумягI вииши Москвализивра. ГIур лебси ахIен иш дунъяличиб ну жумягIялра хIерирули калунси шагьар, иш биштIаси хабарлизиб нуни сунечила лукIуси шагьар ахIи. Ил наб бегIлара дигуси шагьарра саби.
Ца дила хабарлизив ну илис Порт-Петровск викIусири. ГIе, цара байхъалара дуршдуслихъ гьалаб илис Порт-Петровск бикIутири. Илис Анжикъалара (Анжира) бикIи. ХIябал дус (1918-1921-ибти дусми) Шамил-къалара бикIи. Гьанна ил Дагъиста тах шагьар саби, ва илис МяхIячкъала бикIуси саби.
Ишгъуна бакьалара лебси саби нушала шагьарличила. ВерхIъибил даршдуслихълизиб нушала шагьар лебси мерличиб Хазарла каганатла (пачалихъла) Семендер бикIуси тах шагьар бирусири бикIули бирар. Тарихла баянти хIясибли, 966 ибил дуслизиб урусла князь Станислав Игоревичли ил шагьар заябарибсири бикIули саби.
Ил шагьарличила буруси цархIил бакьала хIясибли, 1722 ибил дуслизив Персияличилти дявтазивад чарулхъуси Петр I-ибил сунела гIяскуртачил гьаннала МяхIячкъала лебси мерличив тIашизурли уили сай. Ил анцIбукь бебкIаагарбарес багьандан, 1844 ибил дуслизиб ГIянжи-Аркала музаличиб Петровское бикIуси къала тIашбатурсири, сунесра 1857 ибил дуслизиб Порт-Петровск или у бедибси.
Ил багьандан 2017 ибил дуслизиб МяхIячкъала 160 дус биънила юбилей дураберкIибсири. Ишди бурхIназиб Петровское къала тIашбатурси заманаличибад 175 дус дикили сари, амма иличила гьанбуршуси чилра агара. Сен ил тяхIяр бирусив? 175 дусла юбилей гьатIира халаси мягIналагу.
Гьандиркур наб Сергокъалала педучилищелизив учIухIелила 60 ибти дусми. Нуни итхIели бегI гьалаб бакьибсири ГIянжи ибси дев. Сергокъалала хьунул адамтани «МяхIячкъалализи рякьунра» ибти дугьбас кьадин «ГIянжилизи рякьунра» ирусири яра «ГIянжикъалализи». «ГIянжи» ибси девли урус мезла «глина» ибси девла мягIна иргъахъуси саби. Чила сабил востокла гъайли «анжи» ибси девли «жемчужина» («жавгьар духурила кьякь») ибси девла мягIнара иргъахъуси саби, бикIар.
ХIебалас нуни, жавгьар духури бихьибсил нушала шагьарлис яра гIянжил, амма ил шагьарличила дахъал далуйти лерни балас, илизиб хIербирути дахъал миллатунала адамтала мезличил ва урус мезличил зайдикIути.
Ну далайчи виаслири, нунира бучIаси дила дунъяличиб цацун лебси шагьарличила цалра пергер далай. Поэт виаслири, учибирхъяси жагаси назму. Художник виаслири, ца жагаси сурат кабирхъяси Каспи урхьуличибад чебиуси куцличил дунъяличиб наб бегIлара дигуси шагьарла. Чедир гьандушибти устадеш дила цалра агарану, нуни балуси барили, ил шагьарлис ца макьала багъишлабарни саби наб кавлуси.