Бяркъ – халаси давла!

Нуша хIердирулра дебали та­ма­шаласи за­ма­нализир. Ну­ша­ла улкализир кадизурли сари ва­чар-чакарла экономикала шуртIри. Ве­цIани дусмадли дузули лерти низам-кьяйда, Совет хIукуматла па­­чалихъ тIутIу­ба­рибхIели, цагьакIли дарс­диубтири. 

Ит манзиллизиб адамти, чула гIям­ру­ли­зиб, хIу­куматличи хъарихъутири. Гьанна ну­шала декIар-декIарти пикруми лерли диалра, ит манзиллизиб хIербирули калунти, бахъалгъунти адамтани СССР-ла па­чалихъ гIяхIсилизи халбирули саби. Леб илдачил кьабулхIебиркутира. Ам­ма ит манзил чеалкIуси наслулис бяркъ бедлугни, илди багьудичебтили ва жамигIятлис пай­далатили биахъни­ хIу­куматли чула бекI­либиубси мурадлизи халбирусири. Багьуди матъал бед­лугусири, бучIанти бел­­чIудилизир хIя­жатти ваяхIличил гIеб­бурцутири. Бел­чIудила дурарад, да­хъал кружокуни дузахъутири. ДурхIни хала­баибхIели, жамигIятла гIямрулизиб лайикьси мер буцахъес хIя­дур­би­рутири. Пачалихълизир партияли акIахъубти, дурхI­нас ва гIулухъабас хасдарибти организацияби лертири: октябренок, пионер ва комсомол. Лебилра дурхIни саби илдала къяйлизи буцахъес гъазализиб бири. Лебсири пачалихълизиб «идеология». Гьанна аги дебали бархибсили бетаурли саби, улкализиб бяркъ-багьуди бедлугнила шайчиб цаси пикри агарсили уббухъи саби. Лебил дунъяличир гIяхIтази ва гьаркьятази халдирути багьудила низам-кьяйда палакатдарили, илала мерличир, западла улкназир кадизахъурти тIаллабуни дузахъес бехIбихьиб. Иличибли нушала улкализиб багьудила кьимат ва кьадри дебали гIяшдиуб.
Амма наб, илди кIелра масъала дебали дархдасунти диалра, багьудиличила ахIен бурес дигусину, бяркъличила саби. Бяркъагарти биштIати халабаибхIели, жамигIят тIутIубируси саби. Илдигъунти адамтала челябкьла дебали усалси бирар или гьанбиркули саби. Гьести гIямрула адамти гьаннала жагьилтала бекIлил бяркъ агара или зигарбикIули саби. Ну виштIаси манзил, халаси адам къаршивикалри, кабиибти абизурли, салам бедлугусири. Гьанна леб дурхIни халатас автобусличиб мер хIе­балтутира. Чучи гIяйиббаралли, барс­бир­хъутира камли ахIен. Наб багьес дигулри адамти секьяйда пикрибикIулил дурхI­начила. Фейсбуклизиб нуни хьарбауд­ ду­ра­беркIира. Адамтази ишгъуна суал хьар­­баибсири: секьяйдали халдирулра хIу­шани жагьилтала вяшатIала? Даршлим хIябцIану верхIра адамли жавабти гибтири. Илдазибад 84 адамли гьалаб жагьилти бяркъчебтили чебиули саби. Хьарбаудла удир чула пикруми дурули, бахъли жагьилтас лайикьси бяркъ хIелугнилизиб бегIти гIяйиблабирули саби. Марлира, нушачи чебси саби нушала дурхIнас ишди къиянти гIямрулизиб бархьси гьуни чебаахъес. Илди багьудиличил бегIбарес, гIякьлучебтили биахъес, духутили абикьес. ХIякьикьатлизиб биалли, аги дебали нукьсанси саби. Нуни чебиулра бегIтани биштIати, диргалахIебулхъахъес багьандан, телефон бедили, кабалтули. Се чедиулил илар илдани халати бекIлил пикрибулхъули ахIен. ЦагьатIи хьарбауд дураберкIибсири. ДурхIнала хIял-тIабигIят кадилзниличи чили халаси асар бирулил багьес. Бахъла пикри хIясибли, бегIтала ва алавчартала халаси асар лебли саби. Ил бархьлира саби. Чебиуливан, ва чула пикруми дурухIели ил тикрарбариливан, адамтани школала асар дебали камсилизи халбирули саби. Пикридухъенаягу хIуша! Нура илдачил цауркIлира. Гьалабла манзил мугIяллимти дурхIнас кIиибти бегIтили бетарутири. Илдани халаси хIянчи бирусири дурхIначил илдала хIял-тIабигIят дагьес, пикруми гьаргдарес, уркIиличибси мурад аргъес. ДурхIнира гIяхIси учительличи гьуцIли бири. Ил сунела гьалмагълизи халири. БегIтази гьаргдарес хIебирути дигIянти пикрумира дархли мугIяллимлизи дурутири. Гьанна аги дебали барсбиубли саби. Учительтала (бахъла) дурсри дарили, дурхIни чеббушес пикри саби. ХIейгеси биалра, арц сари лебталалра пикрумазир. Чедиб буриливан, бегIтира илцад-декIар пикрибулхъули ахIен дурхIнас бехIбихьудлизиб бяркъ бедес. Гьалаб лебси «идеологияла» мер бацIбухъи саби. Лер Правительстволи пикридирути секIал. ХIера, нушала улкала Президентли «ВатIайчи диги» ибси пикри ахъбуцибсири. Бузулира ил? Юх, хIебалас. Нушала республикализиб хIербирути халкьла, илдачил барх даргантала, дахъал гIядатуни лер. Илди бахъли далутира сари. Лерилра-декIар гьаннала гIямруличи далдикили хIедиалра, дебали жагати ва чедетаибти сарри илди. Дарганти бусурманти саби. Диннизиб чебаахъибси саби секьяйда абилкьес гIягIнисил чеалкIуси наслу. Иличила багьес багьандан ну дугьаизурра МикI­хIила шила будун МяхIяммад ГIяб­дул­лаевич Итоновличи.
– МяхIяммад, нушала диннизиб дурхI­нас секьяйда бяркъ бедес хIяжат­лил бурули саби. Ил баянбарили дига­хъи­ра.
– Нушала дин диги (алавчартачи диги) хьулчили буцили тIашбатурси саби. Нушала дурхъаси МяхIяммад Идбаг (с.гI.в.с.) сунела алавчартази викIусири, хIуша тамай муъминти детарути ахIенра, хIушаб дигусигъуна секIал хIушала динна узбасра дигули хIейадалли или. Нушала дурхъаси Аллагь Кьуръайзив викIули сай, лебилра бусурманти узби саби или. Саби-ургаб илди уржили биэс гIягIнити саби. Бусурмай цархIил адамлис сегъуналра зарал барес асухIебирар. ХIяжатсилис кумекбаресра чебси саби. Хъалибаргличила, дурхIнас бяркъ бедлугниличила, илдала хIял-тIабигIятличила гъайикIалли, нушала МяхIяммад Идбагла (с.гI.в.с.) хIядислизиб ишкьяйда бурули саби: «Ну дурхъаси Аллагьли хIушачи вархьибсира хIушала ургар диги, хIурмат ва бяркъ имцIадиахъес…». Нушала диннизир адамла жамигIятличил дархдасунти гIямру гьалартили чедиути сари. Ил багьандан адамли сунела гIям­ру­лизив къаршииркуси гьарил адам (ил бусурман виаб, яра цархIил дин бузахъуси виаб) Аллагьличи умхьу сай.
Нушала Идбагли (с.гI.в.с.) буруливан, мурул адамли мекъ бирухIели, сунес хьунул илала кьамличи, жагадешличи ва динничи хIеръили черриркIуси сари. ХIера, дин бузахънира бегI гьалабси яргализиб пикрилизи кайсусири нушала МяхIяммад Идбагли (с.гI.в.с.). СенкIун, кIинайс, хъалибарглизир динничи диги, умудеш, малхIямдеш, ря­хIятдеш хьунул адамли дурхIнас дед­лугухIели. ХIебиалли, нушала диннизиб дурхI­­нас бяркъ бедлугнила хIяракат хьунул чер­рикIнилизибад бехIбирхьули биъни чебиахъули саби.
— Хъалибарглизиб бахъла чумал биш­тIати бирули бирар. Илдас гIяхIси бяркъ бедес хIяжатли саби. Амма, ца­ца­бехI­тани чидил-виалра дурхIя де­кIарварили, цар­хIиллис гIибратли урули сай. Бархьсив ил?
– БегIтани чула дурхIназивад чидил-виалра декIарвирес асухIебирар. Илкьяйда биралли, илдала ургар кьясдеш, цаличи ца гьими, цацахIели дагьрилизир нукьсандешуни булан алкIахъа. «Гьачам, – НугIман ибн Баширли бурули сай, – сунела дудешличил Идбагличи (с.гI.в.с.) вакIибсири. Дудешли бурибсири нуни дила дурхIялис лагъ пешкешварира или. Идбагли (с.гI.в.с.) цархIилти дурхIнасра илгъуна савгъат барадив или хьарбаибсири. ХIебарира ибси жаваблис Мя­хIяммад Идбагли (с.гI.в.с.) хIушала дурхI­­нала ургаб декIардеш мабиридая, или ибсири». Мурул адамла, хъалибарг акIа­­хъубли гIергъи, бекIлибиубси чебла са­­би гIяхIти дурхIни абикьес. Дудешличиб чебси саби дурхIназир динничи диги мина­диахъес. ВерхIел дус виубси дурхIялизи дехIибала дирахъес бурсиварес хIяжатли саби. Илизир динничи диги адикьес, адамдешла мягIна аргъахъес чебси саби. ДурхI­ни биштIахIейчибад умудешличи бурсибарес чебиркур. Нушала Идбагли (с.гI.в.с.) бу­риб­­сири, умудеш нушала динна бутIа са­би или. ДурхIназир спортличи диги адикьес, ил имцIали вяшикIахъес хIяжатли саби. Гьанна бахъалгъунти дурхIнани компьютерла хIязаназиб замана буркIули саби. ДурхIнас дигуси секIал белгибарили, ил шайчив гьалавяхI вашахъес кумекбарес чебси саби. Леб дурхIни суратбикIес дигути, цархIилтас биалли —секIал пикрибирес, лушес дигахъу.
ДурхIялизи лебилра тяништи, гъамти, кьам балахъес чебиркур. МяхIяммад Идбаг (с.гI.в.с.) викIули сай гъамтачил бархбас хIе­бузахъуси адам жагьаннаблизи виркур или.
– Нушани бегIтазибад гьаман иргъул­ра дурхIнани чули ибси хIебир­ни­личила. Ил­­дигъунти аги-кьяйдализиб се барес хIя­жат­ли?
– ДурхIнала вяшатIала, баркьудлуми имцIаливан дигахъути сари хъалибарглизирадти аги-кьяйдализирад. БегI­та­чиб чебси саби дурхIни бурси­бирес. Мисаллис, нушала Идбагла (с.гI.в.с.) хIя­дислизиб, верхIел дус виубси дурхIя динничи бурсиварес (дехIибала дирахъес) хIяжатбиркур или, бурули саби. Ве­цIал дус виубсилизи гужли дирахъес хъарси саби. Диннизиб дурхIнас тан­бихIра чебаахъибси саби. ТанбихI — пайдалис. СенкIун виштIахIели бур­си­­хIерибси, халаваибхIели бурсиварес дебали къиянни бирар.
Кабизахъурси саби, дурхIнани чула бегIтани дирути секIал гIерисни. Дудешл­и папрус пIагьбиралли, дурхIялира биру. Дудеш къунба угьалли, дурхIяра угьар. БегI­тас дурхIнази чула диги чедиахъес хIя­жатли саби. Ил баресра дахъал шуртI­ри-имканти лер. Цаибилгъуна: чула дур­хIя гIевурцес. КIиибилгъуна: вархьли пик­­­риикIахъес. Гьарил секIайзиб гIяхIси че­биахъес, бархьси балахъес. ХIябъибил: ле­билра дурхIначи цагъуна хIеруди бирни, илдас замана декIарбирни. ДурхIяли балес гIягI­ниси саби сай вигахъниличила, сунечила бегIти пикрибикIниличила. Авъибил: лебилра хъалибарг цахIнабиркни, барх букни ва замана буркIни. ГIяхIси барибси, сархибдешуни диахъубси дурхIя гапвирни. Вайси барибси дурхIяличил иргъахънила хIянчи биресра чебиркур. КIинайс илгъуна баркьуди хIебарахъес багьандан. Шуибил: дурхIнала дурсри, хъардарибти хIянчурби хIердирни. БиштIатазир гьар баркьудилис жавабкардеш дихес балнила къиликъуни адикьес гIягIнибиркур.
ДурхIнас гIяхIси бяркъ бедес вируси сай вегIлизибад гIибрат кайсахъули, цар­хIил­ти адамтала гIямру чедиахъули, иличил хIязта виркьули. Нушаб бекIлил хъумартес асухIебирар виштIаси хала­виъ­ниличила ва ну­шани илизи ка­би­хьиб­­силизибад дигахъ­н­и илала челябкьла, иличил барх жа­ми­гIят­ла­ра…
МяхIяммад ГIябдуллаевичли чумал ма­кьала делкIести, дахъал гъай дуриб. Иш макьалализиб мер хIебиъни багьандан ихтилат къантIбарес чебуркъуб.
Марлира, дурхIнас бяркъ беднилизибад дигахъуси саби илдала челябкьла. Илдала ахIенну, бегIтала челябкьлара. Диги агарси дурхIяли бухънабаибти бегIтачи уркIецIи хIебиру. 1996 ибил дуслизив ну тамашала анцIбукьла бикьрили ветаурсири. Издательствола Юртлизи ца рухъна хьунул рисули арацIиб. Илис дигулри газетала бекI редакторличи дугьаризес. Ил сунела уршили хъулирад дуракаилри. Ит манзил ил баркьуди нуни дебали усалсилизи халбарибсири. Гьанна биалли илдигъунти анцIбукьуни гьар мерличир къаршидиркули сари. Марлира, дебали къиянни саби хъалибарглис лайикьси бекIахъ кабихьес. Хаслира — хIянчи агархIели. БегIти бузерилизи ахъили, чула биштIатас бируси хIеруди камбирули саби. Балулра ил­ди, дурхIначила пикрибикIули, бузути биъни. Амма бяркъ хIебедибси дурхIялис челябкьлализир мургьила гавлаглира ку­мек­хIе­би­ру. ХIебиалли, хъуммартидая дурхI­начил их­­ти­латдикIес.