СагъхIебируси ­ ва хIянсавдуси дяхъи

Чернобыльла АЭС Украинала ССР-лизиб цаибси атомла электростанция сабри. АЭС мер­лабиубсири Припять бикIуси ­хIеркI­ла­­ дублаб, Белоруссияличилси дазуличибад 11 кил­о­­метрла гьарахъли.

Припять шагьар АЭС леби­хIи­бад 3 километрла гьарахъихIибри, районна центр Чер­но­быль — 18 километрла гьарахъихIиб.
Итди бурхIназиб план хIясибли балбарес (ремонтировать) гIягIнисири Чернобыльла АЭС-ла 4-ибил энергоблок (цаибил блок бузесаибсири 1977 ибил дусла сентябрьла 27-личиб). Апрельла 26-личиб ца сягIятра 23 минутра 47 секундраличиб 4-ибил энергоблок баргбердиб. Реактор цахIнаб заябиуб, ва илизи цIадикиб… Илав узуси оператор Валерий Ходемчук алхунсири ва варгес хIебиубтири. Энергоблок баргбердибхIели сунечи чегибти секIа бутIнани къакъла лига бячахъи, АЭС-ла хIянчизар Владимир Шашенокра вебкIиб. Алавчарси тIабигIятлизи радиактивный секIал дархдикили, 134 адам нурла изайзи (лучевая болезнь) бикиб, ва чумал базла бухIнаб илдазибад 28 адам бебкIиб.
14 сягIятличиб бехIбихьиб ил мерличибад урехиагарси мерличи адамти арбикес. Ца бархIили 45 азир адам арбукибтири. 1986 ибил дусла ахирличи бикайчи Чернобыль-алавти 188 шилизибад 116 азир адам урехиагарси мерличи арбукибтири. Цацали энергоблокуни тIашиули, 2000-ибил дусла декабрьла 15-личиб, 13 сягIятра 17 минутра дикибхIели, Чернобыльла АЭС тамай тIашаибсири. КIелра шагьарлизив — Чернобыль ва Припять – бусягIят хIерируси чилра агарси сай. Илдас адамтани шагьурти-гьанаалаби (города-призраки) бихьили саби.
1986-1987-ибти дусмазиб бехIемцIли дарибти зарулти агардарес кьасли АЭС-лизиб 240 азир адам бузули калунтири. ГIеларти дусмазиб илаб бузутала лугIи 600 азирличи абикиб. Илдала къяяназибти дагъистанлантала лугIира чумал азирличи абикибси саби. Илдазибад 538 дагъистанлан-чернобылец бебкIили саби, 1600 чулахъуни бетаурли саби.
Ну акIубси ва итхIели хIерируси Дахадаевла районнизибадра гIяхIцад жагьилти букибти саби Чернобыльла бехIемцIли дарибти зарулти агардарахъес. Секьяйда калунтирил саби Чернобыльлизиб, се хIянчи бирусирил итаб чули бурахъес ну дугьайзурра дила шан чернобылец Расул Ражабовличи. ХIера, се бурибал илини:
— Ну, Мурад ГIяммаевич, Чернобыльлизи Каспийсклизивад арукибсири. 1987 ибил дусла майла 5-личир строительное управлениелизирад нуша авцIали дурхIя Чернобыльлизи ардукес хIядурдарибтири. Каспийсклизирад нуша лерилра 80 дурхIя лерри ила аркути. Бархьси саби, букьес хIейгутира лебри. Ну биалли, «ВатIайс гIягIнили биалли, Чернобыльла итил шайчира аркьяс» викIули, разиикибсири. Чернобыльлизи даэс 200 км. лералли, Желтые воды бикIуси шагьарлизир тIашаира. Илар строительтала гехIел бригада акIахъуб. ХIябал баз дузули, илаб нушани белчIудила- спортла халаси корпус тIашбатурра. Илав ну строительтала бригадирли вираси. Дила бригадализиб штукатуркала, къаркъала, кьисла, мегьла ва урца устни бири. Нушани 1500 мерличилси корпус тIашбатурра.
Ил таманаили гIергъи, нуша 80-лилра дагъистанлан дурхIя Чернобыльлизи ардукибтири. Нуша ила даибхIели, Чернобыльла АЭС-ла цаибил ва кIиибил блокуни дузулри. Шинна цIакьличил шалара лугулри. ХIябъибил ва авъибил блокуни биалли 17-18 метрла ахъси юртлизир сарри. ГехIел метрла мурхьли ванзала удир сарри реактортала моторти. Ца жумягI калири шинна гъяж ахъра гIяшра бирули. Ил анцIбукьличила заманаличиб правительстволизи багьахъес урухбиублири. Хапли блокунази дяргIибти шин духIнадикилри ва блокуни пIякьдикахъилри. Авъибил блок имцIали заябиублири. Гьар дерхIличиб 48 оператор лебтири. Блок баргбердибхIели, лебилра операторти алхири.
— Ягъари, Расул, цаибил бархIи алхунти, бурни хIясибли, кIел адамцун саби бикIутиригу,- викIулра ну.
— ХIебалас, Мурад ГIяммаевич, нуни итаб бурули бакьибси тяхIярли хIези бурулра. Цаибил бархIи алхунал, вецIъибил бархIи алхунал, се декIардеша?
Гьар жумягIли гьачам нуша ила дикира. Нуша авал дурхIя: ургIеран ХIямзат Ражабовра, ногъайлан Арнар Шуваловра, ца кIарахъан уршира нура — авъибил блокла хъалчличи адицIахъира. Нушани илабси агъулабиубси мегь-бетонна чебхьла убасес гIягIнисири. Гьарил яргалис ила айцIухIели, нушаб чедиахъути хIябал минут сарри. Авлилра бардначил вецIал сантиметрла хъалчла кам бутIнадбарили убисусири. Нушани нушачи хъарси кIел минутли таманбирули, ца минут хъалчличир делхъ дирули дирахIе. ЦайнакIун цаибси дерхIличивад хIерикIули нуша чедаибси генерал –лейтенантли рациялизибад багьахъурсири къалабали уди кадацIахъес. КадацIибхIели, нуша генералли кIапIдуцира ва «Багьадур дагъистанланти!» викIули нушачи байвикIес вехIихьиб. ГIур илини сунечил бархси нушала суратра касахъиб. Ну илкьяйда Чеорнобыльла реакторлизив узули кIел базра гъал бархIира калунра.
— Нушала районнизивад чилра вирив хIечил Чернобыльлизив, Расул?—хьарбиулра нуни.
— ГIе, бири, — викIар ил. — Нуни урибси ургIеран ХIямзат Ражабовра, бускран ГIяхIмадхIяжира, уркухъан МяхIяммадра. Дахадаевла районнизибад 23 дурхIя бири набчил барх. Наб итав гIярмиялизив офицерли къуллукъбирули дила цакласслан, хIела виштIаси узи СягIидра къаршиикиб. Ну, хIянчи таманбиубхIели, илини сай хIерируси 30 километрла гьарахъси мерличи арикули вираси. ГIяпабаркьаб сунела, вахъ жявли гIямрулизивад арякьунгу ил. БебкIиб нуни балути чедиб гьанбушибти чернобыльцибира. Аллагьли бунагь-хатIа урдуцаб чулану.
Илис гIергъи Расул ГIялиевич Ражабов Чернобыль-Киев хан гьуни бягIубирнилизив узулира калунси сай. Илаб илдани гъану кIира километрла гьуни бягIубариб. Парк, хIунтIена кирпичуначил алавбарили, къулайбариб.
Нушала ихтилатла ахирличиб нуни илизи хьарбиулра: —Гьанна бусягIят сели виркьулри хIу, Расул? Инжитирулрив Чернобыльла дяхъурбани?
— Сели виркьиша? — викIар ил.— Азбарлаб, анхълизиб ит бирис, иш бирис. Уршила биштIатачил къунзулхъас. Ну Чернобыльла чулахъ сайра. Чернобыль биалли, нуша лебталалра сагъхIебируси дяхъи саби.