«ХIушачи сеналра гъамхIебирар…»

ИмцIаси битIакIла бегIтани Ин­тернетлизирад касибти на­сихIятуни пайдаладарили, би­тIакI лайбакIес багьандан халаси къай­гъи­ дакIубирули бирар.

Чула му­рад­ли­чи­ баэс илдани беркала букнила хасти тя­хIур­тачирад, декIар-декIарти гъу­­­дур­майти, дармунтачи бикайчи хал­ди­­рули сари. Чула арадешличила пик­рил­ра хIебухъи, илдани кьаркьала хIя­лумцI­лаби, дурадуркIуси май­дайчи шур­балтули бирар. ИмцIаси би­тIакI­ли биалли – эндокринологияла (неб­ша­на­ла) шайчибси кабизла бу­зе­ри ункъси да­ра­жаличиб хIебиъни че­биахъули саби. Ил­кьяйдали бахъли балули ахIен, имцIаси би­тIакI чакарла изайчилра бархбасунси биъ­ни­личила.
Нушала бучIанти эндокринологияла шайчибси кабизличил дархдасунти излумачил тянишбарес ибси мурадличил республикала диагностикала центрла тухтур-эндокринологличил ихтилат дураберкIира.
ГIябдулгъапурова Мадина Казимпашаевна, РДЦ-ла эндокринологияла излумала шайчирси тухтур:
— ИмцIатигъунти халкьла излуми – ил­дани секIал хIебалнилизирад, ва изала белгибарес багьандан тухтуртачи за­­маналичиб дугьа­хIе­билзнилизирад ал­­к­Iути сари. Дила бузерила устадешли­зир сецад-дигара анцIбукьуни къар­ши­дир­кули дирар, зягIип­ти чула саби ара­биэс или, декIар-декIарти тяхIур­та­чил пайдалабикIути, илхIелира чу­ла изала ка­хIебизахъурли, я тухтурличи ду­гьа­хIе­би­зур­ли.
Мисаллис, касахIелли, ишбархIи ванаси бархIи саби, берхIи шалабикIули саби, хIушани гьанкI ахъилрая, гIянручI дубдатурлирая ва цархIилти хIушала гьав ахъбирахъути баркьудлуми дирулрая. ЖагIял биалли, бугIярси бархIи лябкьян, унрубала тIама-гьамали хIушала гьанкI бумцIахъу, гIянручI чераргъес ва буруш бархьбатес къиянбулхъан. Амма хIушала кьаркьала биалли, сегъунти-дигара шуртIразиб, аги-кьяйдализиб бузес гIягIниси саби. Адамла эндокринологияла шайчибси кабизлира, гормонтала кумекличил адамла кьаркьайс сегъунти-дигара шуртIразиб бузахъес имканти лугути сари, лерилра къияндешуни гьунчидуршули. Эндокринологияла шайчибси кабиз нервабала ва иммунитетла (изала чехIейсудеш) кабизличил барх бузуси саби. Эгер адамла эндокринологияла кабизла шайчибси бузери буи биалли, илала кьаркьайзир сегъунти-дигара журала дарсдешуни кадиркур.
— Эндокринологияла кабизли лебил кьаркьайчи асар бирусив?
— Гьайгьайрагу, бируси саби. Гормонтани уркIилизи, урцецунази, хургьрази ва илкьяйдали цархIилти бир­кIантази алавчарли кадиркути дарсдешуни хIясибли, декIар-декIарти аги-кьяйдализир секьяйдали дузес гIягIнисил «гIеббурути сари». Эндокринологияла шайчибси кабизлизибад, илдани дурайути гормонтазибад дигахъуси саби хьунул адамла виштIаси виркьути (репродукцияла) биркIантала бузерира. Ил багьандан виштIаси варкьес гьалар хьунул адамлис сунела гормонти, эндокринологияла шайчибси кабиз ахтардидарес чебиркур. ЦархIилван, хьунул адамли алкIуси виштIасила арадеш урехилизи биркахъули сари. ВиштIаси канилав вихIуси хьунул адамлис белгити дармунти асудирути ахIен. Илис араси виштIаси варкьес дигули сари, амма сунела изай виштIаси дурхIяличи вайси асар барес асубирар. Ил багьандан виштIасилис урехи ахIекIахъес багьандан, хьунул адамлис виштIасилис раайчи сунела арадешличи пикри бяхIчиаэс ва сагъриэс гIягIниси саби.
— Дагъистайзиб эндокринологияла шайчирти излумала аги сегъуна даражаличиб саби? ХIечи дугьабилзути зягIиптала имцIаливан сегъунти излуми къаршидиркули?
— Буралли, Дагъистайзиб хIер­би­рути адамти-ургаб имцIаливан (зобла) гьунугьла изала къаршибиркули бирар, ил леб гьар кIиэсил дагъистанланна. Гьунугьла изай гIела кьакьарила небшани халадиахъути сари. Илкьяйдали имцIаливан къаршидиркути излуми сари: лигубачил дархдасунти, цаибил ва кIиибил даражала чакарла изала, гипофизла аденома, урцецунала чедирти небшанала изала (надпочечники), бекIла демдрила излуми, гормонтала кабизличил дархдасунти излуми ва цархIилти. ЦацабехIти зягIипти заманаличиб эндокринологличи дугьабилзули ахIен, чула аги вайбиубли, бетиркна бетикайчи. Терапевтли зягIипсила аги хIясибли белгибируси сай, илис эндокринологияла шайчивси тухтурличи укьес хIяжатлил ахIенал. Эгер зягIипсила гормонтала кабизла бузери вайтIабикниличила баралра ташмишдеш акIалли, терапевтли ил эндокринологияла специалистличи урхьуси сай. Амма нушала халкьли чула арадешлис лайикьси хIеруди бирули ахIен.
— ИмцIатигъунти анцIбу­кьуназир эндокринологияла шайчибси кабизлизир дарсдешуни кадикнила цаибти лишанти – адам хIялагарвиъни яра гьанкI бемцIни сари. Илдигъунти сабабтачил тухтурличи вашуси чи лева?
— Эндокринологияла шай­чибси кабизла дарсдешуни цархIил тяхIяр­лира дакIу­дул­хъули дирар. Амма бекIли­диуб­тигъунти лишанти – хIялагар­деш, гьанкI бемцIни урдулхъули сари.
Эндокринологияла шайчибси кабизличил дархдасунти излуми нушани гьандушиливан, дахъал лерти сари. Эгер ил чакарла изала биалли, кьак бурънила, дебали милигвирнила, майъализи виркнила, дяхъи вайтIа арабирнила, хапли битIакI лайбакIнила лишанти чедаэс вирар.
ГIела кьакьарила небшла (щитовидная железа) шайчир далагардешуни лерниличила бурули бирар адамла арадешла агили. Мисаллис, илгъуна адамлис мурталра усес дигули вирар, илала битIакI имцIабирар – ил гIела кьакьарила небшла гормонти камси кьадарла диънила, илди хIедиънила лишан саби. Иличи ургIебли, гормонти имцIали диалли, зягIипсила уркIи къалабали бузули бирар, майъали валтули вирар, кьаркьала, някъби ружерлизи диркули дирар. ЦархIил шайчирад, гIела кьакьарила небшлизир дарсдешуни лерни чедаэс вирар (гIяндла цалабикуни, небш халабаъни) илала хъябличи хIеръили. Илкьяйдали илдигъунти излуми алкIнила шайзибад урехилизи биркули саби ахъси хIила гъяжла бегIти, имцIаси битIакIла бегIти, ва чула наслулизиб эндокринологияла шайчибси кабизлизир излуми лерти, хаслира чакарла изала лебти тухумтала бегIти.
Илдас изала бехIби­хьуд­лизибал белгибарес гIягIниси саби.
— Мадина Казимпашаевна, хIуни гьандушибти излуми алкIнила сабабти сегъунти сари?
— ГIядатлибиубливан, им­цIали къар­шибиркуси гьунугьла (зобла) изала алкI­нила сабаб – кьаркьайс йодла кьадар хIебиънилизиб саби. Адамла кьаркьайзиб гIягIниси кьадарлизиб йод биахъес багьандан зумали гIядатла зе ахIи, йодличилти зе дузахъес, бялихъла диъ, урхьула капуста, брокколи, шиниша хиви (зярхIти) дукес чебиркур. Йодличил давлачерти ниъ, кьацI, гидгури тукентазир дирцули сари. Илкьяйдали гормонтала кабиз гьунчибушес гIягIниси саби. ВиштIасилис раибси хьунул адамла, илкьяйдали виштIаси акIубли гIергъира эндокринологияла шайчибси кабиз, гормонтала бузери дебали барсбикIуси саби, ил багьандан илала хIяланира илди дарсдешунала асарлиу диркур. Гьунугьла изала акIес асубирар дебали гIясибирути, уркIиагардешлизи биркути, радиацияла нуранала асарлиу биркути, камли вяшбикIути адамталара.
— Гьунугьла изала дакIу­булхънила урехилизи им­цIа­ливан сегъунти адамти биркули?
— ГIядатлибиубливан, ил­гъу­на урехилизи биркули са­би хьунул адамти. Илди им­цIаливан гьунугьла небшла изайчил (щитовидная железа) зягIипбиркули бирар, сенахIенну ил биркIан дебали мяхIкамли бихIес гIягIниси саби. Нушаб хIейгибизеси се-биалра бетаурхIели, децIагибхIели ил биркIай лерилра хIялани сунечи чеайсули сари, ва имцIали вайти хIяланала бяхълиу биркули саби. Хьунул адамла гормонтала даража зумали барсбикIниличил бархбасунси саби ил анцIбукь.
Эндокринологиялашалти излумазибад мяхI­кам­деш барес багьандан бекI­ли­би­убсигъуна – арали гIямру дуркIни саби. Тухтурлизи хьархIебаили, вегIла вегIли дармунти дужес, имцIаси битIакI лайбакIес багьандан гормонтала хасти препаратуни пайдаладирес асубируси ахIен.
— Чакарла изайчил зягIиптира камли ахIен нушачиб, селичил бархбасунси ил анцIбукь?
— ГIе, Дагъистайзиб чакарла изайчил зягIипти дусличи-дус имцIабикIули саби, илдала лугIилизиб биштIати-ургабра. Илгъуна анцIбукь камти вяшатIала дирниличил, имцIаси битIакI лебниличил, газличилти держ, чакар, къалабаси тяхIярла беркала пайдаладирниличил бархбасунси саби. Гьаннала биштIати биаб, жагьилти биаб гьалабван хIязтабиркьули чебаэс вирули ахIен, илдани кьаркьала батбухъахъес хIянчи бирули ахIен. Телефонтази, компьютертази бархили, гIямру дуркIули сари.
Чакарла иза бегIти тухумти хIе­биалра хIушала наслулизиб, эгер генетикалашал хIушала илгъуна изала акIес асубирули биалли, ил дакIубухъес бирар. Арали гIямру хIедуркIнили, дебали умснили, гIясивирнили, кьаркьайс хIянчила гуж хIелугнилира (хIянчи хIе­би­рули) илдигъунти излуми алкIахънилис урехи бирахъули саби. Сецад хIушала гъамти-ургаб чакарла иза бегIти биалра, эгер хIуша гIямрулизир жигарчерли дузули, арадешличи чекадизурли, араси тяхIярли гIямру дуркIули диадалли, илгъуна изала хIушачи гъамхIебирар.
— Эндокринологияла шайчибси кабизличил дархдасунти излумазибад мяхIкамдеш биахъес се маслигIятбарес рируда?
— Лебилра адамтас заманаличиб эндокринологличи дугьабилзес чебиркур. Эндокринологияла шайчивси тухтурличи бегI гьалаб дугьабизес чебси саби виштIаси варкьес хьулбикIути хьунул адамтас, сенахIенну сунела гормонтала кабизлизибад дигахъуси саби виштIасила арадешра. Ил шайчир чедихIяртдеш дакIударес асухIебирар. Илкьяйдали биштIати, гьести гIямрула адамтира дусла бухIнаб гьачам эндокринологличи башес гIягIнити саби гьунугьла небшла узи барахъес ва гормонтала анализуни дедес. Гормонтала бузерилизир дарсдешуни акIубли диалли, эндокринологли илис сагъвирахъути далдуцуни дурадуркIу, сегъунти дармунти гIягIнилил лукIа. БекIлибиубсигъуна, беркайзир йод лебти продуктуни, зярхIти хиви, бялихъла диъ, йодличилти зе пайдаладиралли, ил шайчибси аги ункъбирар.