КIел урунжла ругерти

Дубуртала шур­маурти къар­къу­ба­зир хIязта дир­кьухIели, нушани, дубурлан дурхIнани, бухъутIа рангла къаркъа сабрил яра мегьрил нушани багьес хIедиубси секIал баргибсири. ЦабехI илис мургьи саби бикIулри, цархIилти мегь саби бикIулри, лебри цархIилти уми дурутира.

ХIязла ваяхIличил кабихьибси иличила хъумкартурсири ва дусми ардякьи гIергъи, сенрил ил гIярбукIайчи бухилри чи­ли­рил. Ил умуси мургьи буил­ри. ХIязлис ахIенгу, дубур­тазир кьиматчерти давлуми дахъал лерти сари или бикIути. Ду­­бур­тазирцуну гьатIи, дубур­тала шимазибра мургьи­ли­чиб­ра кьимат ахъти адамти леб­­ниличила нушани камли гьан­­буршулра. Гьанбушнира гьан­­хIебушнира илцад мягI­ни­чебси хIебургар, амма ил­ди­гъунти нуша-ургаб лебни леб­талалра игъбарлизи хал­ба­рес вирар. ХIера, илгъуна сай­гъунтала ургав магьи­ли­зи­­вадли мургьиван декIа­рул­хъу­си гьарли-марси дар­гай­чила белкI бучIантас гьала­би­хьес пикрибарилра иш яргалис.
Хамдеш-халадеш агарси, гIярбукIай дурубличил балкьаахъурси мургьи-арцла ваяхIван, дарган дев бугаси пагьмуличил саркъахъили зайбикIахъули, даргантала­ гьа­рил балбуцличив гъайул­хъуси ил мурталра нуни чейаси ва пикририкIусири, ил филолог ургар или. Амма илала уличил юрист ибси девра хан­жайчи кьяртIалаван балбикили гьанбуршухIели, ну таш­миш­рикIусири, ил юристу яра филологу или. Илала дурабадлира, ил композитор сай илира гьанбуршули бирар. ХIера, хIям­шиман Мя­хIям­мадзапир ГIяб­дул­лаев­ла уличил дархдасунти илди дигIяндешуни гьаргдарес ибси пикриличил иличил ихтилатбарес Дагъиста пачалихъла университетла юри­дический институтлизи гьар­ракIира.
Нуни илизи сунела гIям­ру­личила ва бузериличила бурахъес тиладибарибхIели, умути ва саркъибти дарган мезли гъайикIули, ГIябдуллаевли баянти гьаладихьиб.
МяхIяммадзапир акIубси сай Ахъушала районна ХIям­ши­мала шилизив 1968 ибил дус­лизив уржибси ва халаси хъалибарглизив. Дудеш ГIяб­дуллаев НурмяхIяммад Че­бяхIси ВатIа дергъла бутIа­кьян­чи ва дахъал хIян­чурби дарибси дубурлан сайри. Ил калун Ахъушала ва ЦIудахъарла районтала КПСС-ла райкомла цаибил секретарьли, ХIямшимала ва цархIилти шимазив колхозла председательли, историяла учительли узули. Ил дебали жузи дигуси ва гьар шайчивадли пагьмучевси адам сайри.
Динничи чекайзурси ва динна гIилму ункъли дяркъурси хала дудеш ГIябдуллагьла хъулиб мадраса буибси саби. Илаб гIярабла грамматикаличи ва гIилмуличи дурхIни руркъутири. Ила тIашбилзули буибти саби диннизиб бузути СирхIяла алавти ва цархIилти шимала адамтира. Илдани динна ва адамтала гIямрула, яшавла, цархIилти масъулти ирзутири илхIели. Профессор Расул МяхIяммадовлира бурусири: «Илаб бегI гьалаб нуни кьалам някълизи буцибсири ва гIярабла грамматикаличи бурсивиубсири» или. ГIябдуллагьла СягIид бикIуси узикьарра уили сай лебилра Ахъуша-Даргазив машгьурси гIярабист. Илини математика, философия, тарих ункъли далутири. Ахъушан ГIяли-ХIяжинира илала халаси хIурматбирули уибси сай. ИмцIаливан мадрасализир дурсри кадирхьусира СягIид уибси сай. Ногъайла, къумукъла ва цархIилти бекани чула дурхI­ни бучIахъес багьандан СягIидличира ГIябдул­лагь­личира дугьабилзули буили саби. ИлхIели СягIидра ГIябдуллагьра бикIули саби: «ХIушала ца дурхIяличил мискинтала шел дурхIяра бучIахъес багьандан хъалира хIядурбарая, нушани Аллагь багьандан илгъуна керила хIянчира бирехIену» или. Багьудлуми гьаладяхI дашахъес бируси хIямшиман гIялимтала бузерила илгъуна бетуц ишхIели МяхIяммадзапирлира даимбирули сай. Илини студентуначил, ишхIелла гIилмула дигIяндешуни гьаргдирули, халаси хIянчи дурабуркIули сай. Студентуначил «журуга столти», диспутуни, конференцияби дурадуркIули вирар мурталра. Иларра ГIябдуллаевли жагьилтала багьудлумала урунжуни чедирцIахъу.
…Неш МяхIяммадова Нур­­жигьай сунела кулпетра абилкьусири ва цархIилти шантачил колхозла авлахъла хIянчилизир бутIакьяндеш диресра бажардириркусири. Ил дебали пагьмучерси ва гIякьлучерси адам сарли хьалли, бегIтани итхIели рурсби бучIахъес бурхьути хIебирину, дурхIнази сунезирти пагьмурти гIерисахъес бажардириркусири. Илини гIяхIил балусири даргала фольклор. УркIиличир дахъал назмурти далутири, суненира цаладирхъули рири къугъати хIябкубти. Дагъистайзивцунра ахIи, улкализивра ахъли кьиматлавируси халаси хIурматличи лайикьикибси ва Дагъиста тарихлис хьулчи кабихьибси профессор Расул МяхIяммадовла рузи цархIилгъунали риэсра хIерири.  
Нуржигьан дурхIнази че­бяхI­си даражала багьуди каса­хъес ва гIибратчебси бяркъличи бикахъес къайгъназир ри­ри. ХIера, илала къайгънира дугIли ар­хIедякьун – гIямрула бягIуси гьунчи ду­рабухъи, чучи лайикьти санигIятунира ка­сили, уржили ва разили хIеркабирули саби илала дурхIни. БегIлара халалгъуна ПатIиматли дудешла дякь чеббикIиб ва, ХIямшимала дурхIнас историяла дурсри кадирхьули рузули, дахъал дусмазиб гIяхIси хIянчи бариб. Раисат терапевт сари. Илини, Ахъушала районна больницализир адамтала арадешлис къарауйчи каризурли, халаси хIурмат сархили сари. МяхIяммад юрист сай, сайра Дагъистайзив кIина бегIлара гIяхIсигъуна следовательли вейгIунси. Ил бусягIят Къизларлизив федеральный судьяли узули сай. Шагьризатли филологла, ЗулхIижатлира ХIулайматлира экономистла санигIятуни чердикIиб диалра, ишбархIи илди баркьудила адамти саби. ГIергъити дусмазир улкализир дарсдешуни акIубхIели, бахъалгъунтани илгъуна гьуни чеббикIили саби, сенахIенну чебяхIси даражала багьуди касили хьалли, хIянчурбачил адамти гIеббуцес хIяжатли биъниличила пикриикIуси айхъули ахIен. Кулпетлизив МяхIяммадзапир бегIлара виштIал сай. Лебилра узби-рузби чула хъалибаргуначил талихIчебли ва къугъали хIер­кабирули саби.
ГIябдуллаевхъала хъалибаргла гIямрулизирадли касибти дахъал къугъати мисалти гьандушес вирар. Кулпетлизи гIямрула дурсри кайсахъусири ил хъалибарглизирра цархIилти дубурлантаниван. Гьачамра дудеш колхозла председательли узухIели, 9-10 дусла гIямруличивси МяхIяммадзапирли авлахъличи кьацIла кесек лайбакIили чебаили сай НурмяхIяммадли. Уршилизи селра хIеиб илини. БархIехъла замана кьацIли буки гIергъи, илини уршилизи багьахъур жагIял хIу дубурличи букIунас кумекбарес аркьяд или. Уршили дудешли ибси хIебарес вирару гьатIи? Вякьун МяхIяммадзапир Хала диркьа бикIуси дубурличи ва дудешли се багьандан ила вархьибсилра аргъибсири илини. БукIунира разибиуб чус серхурси кумекчи викибхIели. Илдани ил ца минутлисалра паргъатлира валтуси ахIенри. Ита укьен, иша укьен, маза чардара, ит сабуха, иш биха, шин кадуха, урцул диха… или. ИтхIели уршили аргъиб, бархIехъ къушлизи вакIибхIели секьяйда бизисирил кьацI. Мурталра бирра хIебири кьацIла бутIара. ИлхIели вацIурбази вашули, мазаличи дуки вашули ва аргъ-бархIила сегъунти-дигара къугъни чекайсули, 10 бархIицадхIи калунсири урши илав. ИтхIели кьацI секьяйда тIалаббирусил ва илала сегъуна хIурматбарес хIяжатлил уршилизи багьахъурсири пасихIси дудешли. Дусми ардашуцад МяхIяммадзапирли гьатIира мурхьли иргъули саби дудешла баркьудила бяркъла шайчибси мурхьдеш.  
Илгъуна хъалибарглизив халакаибси МяхIяммадзапир гIям­рулизир кадиркути анцIбукьуначи имцIали пикри бяхIчииуси, дахъал секIал дагьес дигуси, пагьмучевси урши сайлин декIарулхъусири. Ил белчIу­ди­личира гъирачевси вири. Унрубани гьанбиркахъули саби ил вашес, гъайикIес ва дам бирхъес цазаманализив вехIихьибси сай или. Уршила музыкаличи халаси иштяхI бирусири, ва мурталра дам бирхъули унрубани чейусири. Дудешли илис, сай командировкаличи вякьунхIели дам савгъатлис бихусири, нешлира, илис сукъбан ва кьапIа дирбубли гIяртистличи урши мешуиркахъусири. Вирив илхIели серхурси гIулухъа музыкаличил варххIеси уэс? Замана бурги уршили спортлашал дебш касесра. Илини мурталра декIар-декIарти абзаназир бутIакьяндеш дирутири ва гьаларти мерани сархутири. Нешла музыкалашалси пагьму уршилизибра чебаэслири, ва илини школализи вашухIели мурталра концертуназир бутIакьяндеш дирутири. Мукърачивра дам бяхъяхъес илизи тиладибирусири, сенахIенну халатас гIелахIелхъусири ил. ГIур урши аккордеон бирхъесра бурсииубсири. Илкьяйдали виштIали левай МяхIяммадзапирла халкьла музыкаличил бархбас чIумабиубсири. ХIямшимала жагаси тIабигIятлира дубурлантала къугъати далай-делхъла агурбанира уршила уркIиличи лебгIеб халаси асарбирусири ва сай-вегIти музыка цаладирхъес ибси пикри бархли башусири. Урунжла ругерти дубурличирадли гьайдиалли, илдала шараб урхьнази хIедаили дуару? Ванзаличи ризкьила гье дегIалли, илди чехIедакIили дуару, адамлизиб пагьму вавалибяхъялли, иличирадли цIедеш хIедакIес дирару? Илкьяйдали назмурта лукIес ва музыка цаладирхъес вехIихьибси сай даргала пагьмучевси поэт ва композитор МяхIяммадзапир ГIябдуллаев.  
Цаибил классличивадал «шула» кьиматличил учIусири ил ва школала гIямрулизир жигарла бутIакьяндеш дирусири. Мурталра районна ва республикала олимпиадабачир гьаларти мерани сархес бажардииркусири. Каникултала замана вархли ил школализи вашес хьуликIули вири, белчIудилизивад къябвердни багьандан анцIбукьи бири илис.
«Шула» кьиматуначил белчIуди хъараахъурли гIергъи, МяхIяммадзапир ДГУ-ла историяла факультетлизи керхурсири. Дудешла санигIят даимбарни илис гIямрула чебла сабсиван билзули бурги. Цаибил курс таманбиубхIели, ил улкалис къуллукъбарес арякьунсири. Казахстаннизибси дявила-космический частьлизиб ламусличил къуллукъбариб илини. Старшинала уличил чарухъи гIергъи белчIуди даимбарибсири. 1992 ибил дуслизиб М.ГIябдуллаевли хIунтIена дипломличил университет таманбариб. Университетла гIялимтала советла член вири ил ва студентунала деканатла председательра сайри. Лерилрара-сера университетла концертуназир миллатла гIягIниахълумачир макьамти дирхъули, бутIакьяндеш дирутири илини. Илкьяйдали мажлисуначир ва фестивальтачир мурталра бутIакьяндеш дирутири. Амма гIилмулашалси бузери гьачамичиб-гьа­чам жигарчеббикIахъни хIямши­ман уршила бекIлибиубсигъуна мурад сабри. Ил археологияла экспедициябазир бутIакьяндеш дирес, гIилмулашалти макьалаби лукIес ва конференциябачив гъайулхъес бажардииркулри. МяхIяммадзапирлис педагогуналашалра гьарбизурсири. Илала преподавательти сабри хабарла гIялимти Х.Х.Рабазанов, А.Г.Агаев, А.М.Халилов, А.Р.Ших­сягIидов, Г.Ш.Каймаразов, Р.М.Са­­лаватов, Г.А.Искендеров, С.С.Ага­ши­ри­нова, В.П.Загурова, А.Е.Криштопа, Н.А.Сотавов, В.П.Егорова ва цархIилти. МяхIяммадзапирла бекIлииубсигъуна ва гIилмулизи гьуни гьаргбарибси учитель сайри сунела нешла узи — машгьурси ва хабардерхурси гIялим, профессор МяхIяммадов Расул МяхIяммадович.
ГIур аспирантурализи керхурсири. ИлхIели илини чеббикIибсири Дагъиста миллатунала ургарти бархбасуначила тема. 1998 ибил дуслизиб, заочно учIули, МяхIяммадзапирли ДГУ-ла юридический факультетра отличноли таманаибсири. Диссертация защититьбарили доцентла уличира лайикьикибси сай ил. Бузерила цаибти гунзри кацIибтири ДГУ-лизив методистли узули 1996 ибил дуслизир.
1997 ибил дусличивадли ишбархIи­ли­чи бикайчи ГIябдуллаев ДГУ-ла юридический факультетла деканна заместительли узули сай. Университетла тарихла ва ихтиюртала кафедрала доцент МяхIяммадзапир НурмяхIяммадовичли «Миллатла ва федеративный бархбасуни» ибси гIилмула-ахтардила лабораториялисра бекIдешдирули сай. МяхIяммадзапирли улкала тарихлати ва ихтиюрталати масъулти ахъдурцути 80-йчирра имцIали гIилмулати хIянчурби делкIун. Дахъал сари илини Дубуртар Улкала миллатуни-ургарти бархбасуначила делкIунтира.
МяхIяммадзапир НурмяхIям­ма­до­вич ДР-ла миллатла политикала шай­­чибси Министерствола гIилмула-на­си­хIятуни лугуси советла член сай. ДР-ла Халкьла Собраниела законти дузахънила, пачалихъ лушнила ва мерличиб гьуни чебиахънила шайчибси Комитетла член сай.
ДГУ-лизиб бузути хIянчизартани ва бучIути студентунани чIянкIли гIяхI­тицун пикруми дурули сари МяхIям­мад­запирличила. СенахIенну, гьанналис камти гIямруличив виалра, пасихIкарси, адамтачи уркIи изуси ва илдачи дигили вицIибси, хIялалти хIяланала ва дубурлан яхIра сабурра сунезирси ил, гIяхIгъабза чис-дигара кумекбарес ва гIяхIдеш барес мурталра хIядурси сай.
Гьанна гъал дусра-сера МяхIяммад­запирли гIилмуласи хIянчиличил бархли музыкала-поэтический творчестволичил бархбасунси бузерира цахIнабли гьалабяхI башахъули сай. ИшбархIи ил машгьурси поэт-далайчи сай. Илини цаладяхъили сай 140-лицад композиция. Дахъалгъунти илала далуйти бахълис дигутили детаурли сари ва машгьурти далайчибани дучIули сари. Илди-ургаб бегIлара даргантас ва Дагъиста халкьанасра дебали гIяхIбизурси «Дарга» бикIуси гимн саби. Ил илцадра набра гIяхIбизурсири, бегI гьалар иличи лехIризурхIели, дила уркIи разидешла хIяланазиб пархбикIусиван бизурсири ва далай ахирличи бикайчи шаддешла, пахрула нургъби хIулбазирадли гердикIули калун. Гьаннара чуйна ил аргъаслира, дила уркIи-хIяйчи лебгIеб халаси разидешла асар бирули саби. Илгъуна пикри бурули саби лебилрара-сера цархIилти даргантанира. Илцадра вегIла ВатIайчира, миллатличира, дубуртачира уркIи гьарли-марти дигили бицIибхIели саби илгъуна къугъаси гимн бетаахъурси МяхIяммадзапир НурмяхIяммадовичли. Гимн хIядурбарниличила бурахъес тиладибарира МяхIяммадзапирлизи.
— Чумилра дус Муса Расуловичли набзи бурули вири нушала даргантас гимн хIяжатли саби или. Учительтасра гIядатла адамтасра илгъуна гимн дигули саби викIусири ил. Перзият Кьурбановнани гIур ил масъала ахъбуцибсири. Ил хIядурбарес багьандан абзурли дуцIрум кадикайчи узули калунра, —бурули сай илини. — Гьамадли ахIенри далайчиби ва музыкантуни бучес. Илди кьалли хIебла ва дуцIрумла замана чула дирутази бархили бирар. БегI гьалаб назму хIядурбарира. Ил конкурс хIясибли цархIилти авторталайзибадли чеббикIибсири.
Нунира пикрибарира халкьличилацунра ахIи, ил даргала тарихлашал белгибиубси ва бусягIятла манзиллизиб балбикили, мурхьси мягIналичил белкIес хIяжатли биъниличила. Жяв замунтазиб, буралли, 10-11 ибти даршдусмазиб Шандан улка журала даргантала цалабяхъ буибси саби. Иличила гьаларла жузазиб белкIи леб. Наб дебали гIяхIбизур Шандан ибси ура. Иличила чараагарли гьанбушес хIяжатли биъни пикрилизи касира нунира. Илгъуна цалабяхъ буибхIели, Шандан-дарга ибси пикри пайдалабаресра нушазиб ихтияр лебни чебаахъес хIяжатлири гимнлизиб. Нуша-дарганти Дагъиста цархIилти миллатуначил уржили ва гъабзадешличил гьаладяхI дашути диънила лишан саби ил. Ил тарихласи масъала саби. Гимнлизиб илкьяйдали географияласи масъалара ахъбуцес хIяжатли биъни аргъира нуни. Дарга, пикриухъалли, лерилра миллатунала ургабси мер-мусала дайлабси сабхIели, Дагъиста уркIиличилцун цугбуцес вирар. Ил багьандан нуни сипатбарира Дагъиста уркIи Дарга или. Гьарил даргала ши касалли, сунечи хасти устадешличил машгьурси саби. Дарганти хIянчи дигути пагьму лебти, гъазализиб урехиагарти саби. Леб нушала бахъал игитуни, ГIярбукIла, ГIяммузгила, Сулевкентла, Балхъарла… машгьурти устни.
ХIябэсилра — даргантани бузерила шайчиб сегъуна мер бурцулил чебаахъес хIяжатлири. Азадти буибти саби мурталра дарганти. Гьаларти манзилтазиб даргазиб хананира беканира лебти ахIенри. Илдигъунти масъулти пикрилизи касили, макьамра пикрибарира. БегIлара чеббикIибти далайчиби МяхIяммад Лукьманов, Ринат Каримов, Хасбулат РяхIманов, Пазилат ГIямарова, Анора, Салимат Шагьмандарова, ХIузай­мат Ибрагьимова, Зульфия саби гимн бу­чIути.   
МяхIяммадзапир НурмяхIям­ма­до­вич­ли цаладяхъибти макьамтачил ва наз­муртачил далуйти дучIули сари Дагъиста машгьурти гIяртистуни: Па­тIимат Кьагьировани, МяхIяммад Лукь­мановли, Эльмира Аминовани, Ано­рани, Ринат Каримовли, Хасбулат РяхIмановли,  Ибрагьим Шамаевли, Кьурбан МяхIяммадовли, Шалазай ХIяжиевани, МяхIяммадсалам Мя­хIяммадовли, ХIянаци ХIянациевли, Са­лимат Шагьмандаровани, Тимур РяхI­ма­новли, Пазилат ГIямаровани, ХIясан Макашариповли, Шарип ХIусеновли, Динара МяхIяммадовани, Загьра МяхIяммадовани ва цархIилтани. Илала далуйти дучIули сари Северный Кавказла гIяхIцад мезаначил. Жагати агурбачил ва далдикибти дугьбачил зайдикIар урусла, даргантала, кабардинтала, чечентала, къумукъунала, кIарахъала, булегила, агъулла ва цархIилти мезличилти ил авторли цаладяхъибти далуйти. Сунела назмуртачилцунра ахIи, ГIябдуллаевли ГIямарла Батирайла, Амир Гъазила, Сарат ГIялиевала, Газим-Бег Бя­хIян­довла, Сулайбан Рабадановла, МяхIям­мад ХIямидовла, МяхIяммад ГIяхI­мадовла, Расул БяхIяммадовла, ГIямар ГIямаровла, Ильяс Идзиевла, Писки МяхIла ва цархIилтала назмурти хIясиблира музыка цаладирхъули сай. Илала далуйтала хIябал концерт дурадеркIибти сари Урусла драмала М.Горькийла уличилси театрла заллизир.
Поэт-композитор М.ГIяб­­дуллаевла «Ис­багьи» бикIуси цаибил назмуртала жуз дарган мезличил ду­рабухъунсири 2009-ибил дуслизиб. ГIур «Саламти» бикIуси жуз 2017 ибил дус­­лизибра дурабухъун. 2010-ибил дусли­зиб илини хIямшимала лугъатличила дел­кIунти материалти кадерхурси «Север­ный Кавказла халкьанала мезанала ва лу­гъатунала словарь» бикIуси жузра ду­рабухъунсири Германиялизиб. Ахъси кьи­мат МяхIяммадзапирла бел­кIа­нас бедиб­си­ри ГI.ВяхIидовли, М.ХIямидовли ва цархIилтани.
М.ГIябдуллаевла назмурти урус мезличи шурдатурти сари РФ-ла писательтала Союзла секретарь Иван Голубничийли.
Литературализи ва искусстволизи кабихьибси халаси пай багьандан ГIяб­­дуллаев шабагъатлаварибси сай «А.С.Гри­боедов 1795-1829» ибси медальличил, «В.В.Маяковский» ибси орденничил, «М.Ю.Лермонтовла мургьила медальличил» ва «Мурталра ухуси» ибси литературно-общественный дипломличил.
МяхIяммадзапир ГIябдуллаев Россияла писательтала Союзла член, Дагъистан Республикала урибси юрист, ДР-ла искусствобала урибси хIянчизар сай.
Сунела гIямрула марси гьалмагъ ПатIиматличил илини 3 уршира ца рурсира сабигъунти адаб-хIяя ахътили абилкьули саби. Халалгъуна МяхIяммадрасул юрист сай. Ил гьанна аспирантурализив учIули сай. Россияла Президентла стипендиант сайри. Ил сбербанклизив узра узули сай. МяхIяммадзапирла нешла у бихуси Нуржигьан медуниверситетла 3-ибил курслизир ручIули сари. МяхIяммадра юридический факультетла цаибил курслизив учIули сай. ХIяблилра мургьила медальличил школа таманабарибси саби. МяхIяммадсягIид 10 дус виубли сай ва 5 класслизив учIули сай. Авалра дурхIя чула дудешван чIянкIли «шула» кьиматуначил саби бучIути.   
Сай акIубси бархIиличил ур­кIи-­ур­кIи­лавад мубарквирулра МяхIям­мад­запир НурмяхIяммадович!