«ГIямрула багьа»

Дагъистан дахъал миллатунар, жа­га­си тIабигIятла кьал­тинтар, дурхъати гIядатунар, ха­бардерхурти гъубзнар, ахъ­ти дубуртар республика са­би. Ишаб бахъал миллатла ва­килти узби-рузбиван рухI­ла культураличил, някъла уста­дешличил балги хIербирули саби. Пагьмукарти гIялимти, маш­гьурти поэтуни, хабар­дер­хур­ти мушлукьяби, мургьила някъбар устни – хIера, илдани Дагъистанна мургьила тарих­лис хьулчи лушули саби. Да­гъистанна жага­деш­личила поэ­тунани, далай­чибани чула беб­кIа­агарти произ­ве­де­ние­ба­зиб буру.

Илди жагадешуначи, Да­гъис­танна кабизурси цабалгун­дешличи, адамтала аргъбаибти масъултачи, миллатунала ме­заначи Дагъистан Республикала БекIли халаси пикри бяхI­чииули саби. Адамтала проектуни гIердуцес ибси кьасли­чил жура-журала конкурсуни акIа­хъуб. Илдала кумекличибли жа­гадешуначила, хIердарес гIягIнити масъултачила балахъули сай. Гьар дус республикала БекIла конкурс леб, сунезибра гIялимтани, мугIяллимтани, поэтунани, журналистунани чула проектуни гьаладихьили, бутIакьяндеш дарес бирути. Ил хIекьлизиб 2020-ибил дуслизиб багьахънибала Министерствола шайзибад нунира «ГIямрула багьа» проект гьалабихьира, суненира XXI ибил даршдуслихъла бегIлара аргъбаибси масъала — терроризмала ва экстремизмала изайчила буруси. Конкурсла комиссияли проект гIеббуциб. ИшбархIи ил проект хIясибли 3 фильм хIядурдарилра даргала мезличил, проектла бутIакьянчиби саби министерствобала вакилти, их­тиюрти далтахъути органтала хIян­чи­зарти, ветеранти, вузанала гIя­лим­ти, школала мугIяллимти, журналистуни ва Динна Идарала хIянчизарти.
Проектла хIянчи къелгIеббикули Дагъистаннизир терроризмала тяхIяр-кьяйда кадикнила масъулти хIердарира, проектла экспертунани илди аги-кьяйдалис белгиси кьимат кабатур. Дила проектла 1-ибил фильмлизиб бурулра Дагъистаннизир 1999 ибил дуслизир кадикибти далагардешуначила, илди тяхIяр-кьяйда акIахъес хьулчили диубти масъултачила. 2-ибил фильмлизиб бурулра жагьилти терроризмала къяянази кабилзниличила, илди гьундури чердикIахъес бекIлидиубти сабабуначила. 3-ибил фильмлизиб — биалли масъулти арзес гIягIнили жагьилти патриотуни бетаахъес, терроризмала ва экстремизмала изала агарбарес. Ил проект бирули, ну, дила съемочная группаличил Буйнакъскла, Сергокъалала районтази, Избербашлизи, Каспийсклизи, тах шагьарлизив АТК-лизи (Антитеррористическая комиссия), МВД-лизи, Дагъистанна Динна Идарализи, багьудила ва гIилмула Министерстволизи, Дагъистанна пачалихъла университетлизи, спортла Министерстволи­зи, хъалибаргла, нешла ва дур­хIя­ла ихтиюрти далтахъан Упол­номоченный органнизи, жагьилтала къуллукъунала шайчибси Министерстволизи, Дагъистан Республикала МИД-ла вакилдешла учреждениелизи, Поэзияла Театрлизи, миллатла ва динанала къуллукъунала шайчибси Министерстволизи, Дагъистанна 1-ибил кадетунала корпуслизи ваира, 1999 ибил дуслизир кадикибти тяхIяр-кьяйда, чула хIулбани чедаибти адамтачил, илди анцIбукьуни дяркъуртачил ва ишбархIира ил кахси изайчи къаршили бургъутачил ихтилатбарира.
Терроризм ва экстремизм дегIлара аргъбаибти масъултала лугIилизирадти цаибти сари. ХIейгеси биалра ишбархIи телевизорлизир, Интернетла душилизир ил кахси балагьла асарлиу бикибтачила, илала къяянази кабизуртани дарибти вайдешуначила иргъулра. Гьанна нушала 20-личибра имцIали адам терроризмала ва экстремизмала урехиличил бяхIигур. Россияли халаси хIянчи биру ил вайси балагь агарбарес. Терроризмаличи ва экстремизмаличи къаршиси хIянчилизир нуша цадиубли, адамтачи илини бируси асар агарбарес, халкь урехилизибад берцахъес, хъархIерагардеш батахъес республикализирра хIянчи демжурли сари. Сентябрьла 3-личиб Дагъистан Республикала БекI Сергей ГIялимович Меликовли терроризмалис къаршидеш дирнилизиб цабиънила бархIилис хасбарибси дугьабизлизиб дагъистанлантани терроризмала децI, гIузру-зугIяла дагьес чевкъниличила, илди тяхIяр-кьяйдализиб нушала адамти кабизурти пат­риотуниван дурабухъниличила бурули сай.
Гьайгьайрагу, адамтала уркIбазир рурцIуси дяхъили лерал Къизларлизир, Каспийсклизир, Буйнакъсклизир кадикибти анцIбукьуни. 22 дус гьалаб ярагълабиубти адамтала чябхъинтауб Дагъистанна паргъатдеш буунсири. Терроризма тIинтIбарес дигутала гьарил чябхъин бахъличи чебетаъниличил, адамтала детахълумачил шалгIеббулхъусири. Дагъистаннизир терроризмала далагардешуни 1996 ибил дуслизир дакIудиубтири, илхIейчирад ишбархIиличи бикайчи ил вайси балагьла гъузгъалди цацахIели че­им­цIабикIули, цацахIели кам­бикIули, ихтиюрти далтахъути органтани бяхъ чейгахъули, терроризмала гьундурачи дурабухъунти адамтала лугIи гIяхI­цадла камбариб. Советский Союз пашбехъубли гIер­гъи, республикализир даарицад политикала шайчир дарсдешуни кадикиб, социальный бяхIчибизла масъулти акIуб, рушбатчидеш имцIабиуб, илдала дурабадра унраличибси Чечнялизирти далагардешунала асарлиур Дагъистаннизир гъузгъалдидеш дехIдихьиб. Къиз­ларлизир, Каспийсклизир, кIинайсван ЦIумада, БотI­­лихлизир, Буйнакъскла рай­оннизир хIейгести анцI­бу­кьуни кадикиб. Къачагъунала пикри сабри Дагъистан ша­ригIятла республикаличи шурбатес, Россиялизибад ил декIарбарес. ИшбархIи, бурес чебиркур аслу-миналичибад Дагъистан лебтасалра «дигиаурси», жагати дубуртар, пергер тIабигIятличилси республика саби. Нушала Дагъистан сунени буцибси географиялашалси мер хIясибли, Европала ва Азияла ургаб саблин, вачар-чакар дарес, экономикала, политикала, халкьла гIямрула шайчиб асарбарес, дахъал миллатунар сабливан пашбехъахъес гьамадси тяхIяр-кьяйдаличиб биъни, илала дурабадра, дин дурхъаси секIал саби нушала Дагъистанна адамтас, динна шайчир илцадра чIумати багьудлуми агарли диъни, социальный бяхIчибизла шалуби усалдикни багьандан сабригу ярагълабиубти адамтани ишар тIама-гьама ахъдиахъес пикрибарибсира. Илди тяхIяр-кьяйдаличи хIерхIеили, Дагъистанна халкь мурталра цабирутири, иш гьакIлизибра илди душмайчи къаршили дурабухъун. ГIярмия ва ихтиюрти далтахъути органтала хIянчизарти бакIайчи халкьли душмайс къаршидеш дариб. Улка батахъес бируси хIянчила маргьлизиб дубурланти Россияла Президентли гIеббуциб. 1999 ибил дусла август базличив Владимир Путин Россияла пачали викIибла жумягI сабри бикибси, нушала халкьлис итхIели гьанбиркусири къачагъуначил бургъахъес Дагъистан батурли саби или, адамтала ил пикри гьайгьай мархIебиуб. Сагаси пачали халкь лайхIебакIиб, терроризмаличи къаршили кабизурти, жярга душман тIутIуварес гъазализибти дагъистанлантачи гIяхIладли вакIиб, кадикибти аги-кьяйда хIердариб, пачалихъла Советла председатель МяхIяммадгIяли Мя­­хIяммадовличил халкь гIеб­буцес, ил­дала аргъбаибти масъулти арзес къайгъ­ни дакIудариб.
Терроризм адамла гIям­ру­лизиб бегI­лара урехиласи балагь саби. Къача­гъунани адамти кабуршули ва дяхъи-хъас­ла­бирулицун ахIенну, чула мурадуни дартаахъес шимачи чебулхъули, юртани цIали игули вяшбикIар. Гуж-зулмулис къаршидеш дарес багьандан, нушачиб чебси саби иргъахънила хIянчи дурабуркIес. Иш­бархIи дунъя гъузгъалдибарес багьандан, къачагъунала бурги политикализи гъу­дурбикIес вяшбикIар. Ил багьандангу дин­на ва политикала экстремизма или иру­сира.
Терроризмала масъала ахъбурцули халаси пикри бяхIчииулра жагьилтала бяркъличи, багьудила ва динна шуртIри руркъниличи. Терроризмала ва экстремизмала масъулти хIердирули, жагьилти илдала къяянази кахIебизахъес, илдази бархьси бяркъ чеббикIахъес, иргъахънила хIянчи цIакьбарес гIягIнибиркур. Нушала дурхIни, илдани саби челябкьлала бетуц белгибируси, хIебиалли илдала бяркъла шуртIри хIердарес, аргъбаибти масъулти арзес багьандан, бегIтас, школала мугIяллимтас, хасти органтас цабиубли бузес хIяжатбиркур. Правительст­во­ла сипта хIясибли, лерилра министерствобала хасти программаби лер жагьилтачил бируси хIянчиличила, тер­роризмала гьундурачи ка­­хIебизахъес иргъахънила хIя­ракат имцIабирнила. Жа­гьил­тала бяркъ, бегIлара халаси гьаликI саби нушала челябкьлала. Ил багьандангу къачагъунани илдачи халаси пикри бяхIчииусира. Жагьилти дагьрилизиб дебахIебиубти, дунъяла хIякьикьат илцадра жагали хIебалути адамти саблин, илди гьамадли зулмукартала асарлиу биркули, бархьси гьунчибад къардбулхъули саби. Илди тяхIяр-кьяйдалис чумал сабабра лер, хIянчи агни, рушбатчидеш лебни, социальный гIямрула шуртIри усалдикни ва дахъал цархIилтира. Илала дурабадра, Интернет дакIубиубла, жагьилти дагьрилизибад бухъунтиван кабизурли саби. Кахси урехила секIал саби Интернет. Илала душилизир дурхIнала бяркъличи вайси асарбирути гIяхIцад секIал къаршидиркур, дигалли бяркъла, дигалли багьудила шайчир. РухIла культурала къиликъуни дуи, билхаагардешличи биркахъули саби илини. Ил багьандан школабазиб Интернет пайдалабирнила шайчиб хасти гьунибаъниби дурадуркIули, «уре­хиагарси Интернетла» тя­­хIяр-кьяйдаличила бурули саби. Илала гIяхIти шалубира лер, амма нушаб гIягIнили саби дурхIнази аргъахъес, Интер­нетла душилизирад гIяхIси ибси багьахъни кайсахъес. Иш­бархIи социальный сетаначи хIеруди цIакьбарили саби, сенкIун ил пайдалабарили, вайнукьаби вяшбикIни багьандан, сегъуна-биалра багьахънила уди «лайк» кабаталли, илис жавабкардеш дихес чебиркур, эгер ил хасси, пайдалабарес асухIебируси ихтиюрти далтахъути органтала сияхIлизи кабикахъибси биалли, ил багьандан ишбархIи нушала жагьилтас сахъли биэс чебиркур.
Жагьилтачил, школала бу­чIантачил халаси хIянчи бирули саби декIар-де­кIарти министерствобани, Динна Идарала хIянчизартани. Дила пикрили, дурхIяла бяркъ хъалибарглизибад дигахъуси саби. Гьай­гьайрагу, школалара халаси асар леб, амма бегIтала кьадри бурес мер агарли халаси саби. Жагьилти патриот бяркъличи биркахънилизиб рухIла давлала халаси асар лебси саби.