ГIямрула бяхъянани дебшлаварибси

Ишдусла июльла 26-личив Хайдакьла районна Чумлила ши­лизивадси ЧебяхIси Ва­тIан­на дергъла бутIакьянчи Даитов Ми­натулла Магьдиевич, се­цад хIейгеси биалра, итил дунъя­личи арякьун.

«УзхIевзуси адам – ил такьсирчигъуна сай», — белкIунсири муртрил Л.Толстойли. Коммунист М.Даитовлара тяп илгъуна пикри сабри хIевзули хIерируси адамличила.
Гьайгьайра, гьести гIямрула адам Минатулла Даитов хIев­зули, бамсриихъули, хъу­ли кайили уэсра вири. Ам­ма ил ком­мунистла уркIи ми­цIи­раг­ла мякьлаб ахIи паргъатли хIебири. Илдас къул­лукъ­хIебирули уэс хIейри. Гьарли-марти гIямрула мягIна бузерилизиб сабни балухIели сайри Минатулла берхIилиуб чарх ванабирули кахIейруси. Илини ца секIал гIяхIил иргъулри: алавти адамтас сай гIягIнили виъни, сунела духути насихIятуна шантас чула гIям­рулизиб ва бузерилизиб кумек­бирули биъни.
Гьамадти, гъалагти ахIенри М.Даитовла гIямрула дусми. ВецIну хIябра дусла гIям­ру­личив ил сунела ахIерти бегI­та­зивад мяхIрумиуб. Авал класс тамандарили гIергъи, ил сунела сунени кьацIла гIя­мал биресяхIиб. Халатас гIела­хIев­хъи, яхIличил узусири. Ам­ма, сепайда, ил лебсигъунара биш­тIаси разидешлизивад хапли мяхIрумиуб.
ЧебяхIси ВатIа дергъ бехI­би­хьиб. Гъяждариб гьа­тIи­рал­ра чедакIибти балагьунани гьачамлис чIума­хIейубти виш­тIа­си уршила хъуцIруми. Амма, дя­­чес хIебиуб. ГIулухъа урши дергъла гьалар-гьаларти дусмазив шила советла исполнительли ва цархIилти хIянчи ди­рули узиб.
Амма жагьбикIуси уркIили ил паргъатли валтули ахIенри, душ­майчи къаршили ургъес жиирулри. «Гьачамлис хIу дусмачи айкили ахIенри. ТIа­шизи». Илгъунари итхIели гIу­лухъа уршилис военкоматли­ бедлугуси жаваб. Ахирр­а ил дусмачи айкиб. 1943 ибил дусла мартла 23 илини хъум­хIер­ту. Ил бархIи ил сай гIяхIъулали дявтази арякьун, гвардейский стрелковый 261 ибил полк­лизив, пулеметчик ветаурли, ургъес вехIихьиб. Багьадурван урехиагарли ургъи дубурлан урши, Украина, Белоруссия, Прибалтика душмайзи азаддалтахъули.
«ЦацахIели набчи ну тамашаиубсиван хIерикIус, итдицад балагь-кьадар, гIязабти чедаили, дяхIяурли ишбархIира мицIирли калниличи», — бурули вири М.Даитовли, итди кьиямала дусми гьандиркахъули.
ГIе, М.Даитов бебкIа­ли­зивад чуйна-чуй­нара хIил­хIи верциб. ХIяйна душм­а хIяр­­хIя­ли вяхъиб гIяхIгъабза ургъан. Ук­раина бал­тахъухIели, жан хъябла дигьи ур­гъуси, ил кьяшлизивад декIли вяхъиб. Урегал баз гос­­­питальлизив калун. 1943 ибил дуслизив, Белоруссия балтахъули, ургъухIели, ил кIи­­­найсра, бекIлизивад вя­хъиб. ХIяйнайс ил вяхъиб Кенигсберг буцес багьанданти дургъби демжурхIели, Ми­натулла Даитовли­ душ­майчирад нуша че­ди­дикнила хабар, сай Брест­ла госпиталь­ли­зив сагъирухIели аргъиб.
Чедибдеш! ИтхIели Совет хIукуматла халкьлис иличибра бакьес дигуси дев агарсири. Сунечи гIялам халкь бахъхIи хIерси «чедибдеш» ибси девли, бахъал­ цар­хIилталаван, багьадур ургъан М.Даи­товлара нургъби гьардакIахъиб. Сецад хIи кертIили сархибсил ил Чедибдеш нуша гьарилли балехIе. Амма М.Даитовли ил секIал нушани вецIалван ункъли бали.
«Чила-дигара муйли, узби, уршби кебасиб, кьяраиб, къел-хIерзи агарли арбухиб балагьла дургъбани. Бисибиахъиб, цIуръабиахъуб, бухънабаахъиб, хIян­биахъуб заманалис гьалабал илдала хьун­ри, рузби, нешани, рурсби. Дила шили­зибад дургъбази арбякьунти 112 чумлан­низибад хъули чархIебухъун 58 адам. Та­лихI­чевсили увухъунра ну», — бурибсири М. Даитовли.
Ил чарухъун Чумлила шилизи, урехи­агарли ургъни багьандан дедибти «Игитдешлис», «Кенигсберг азадбатнилис», «Че­бяхIси ВатIа дергълизив Германияличибад чедибдеш сархни багьандан» би­кIу­ти медальтира михъирличи даршили.
Сталинничибад касибси Баркаллала кагъарли гIям­руличи, бузериличи ил гьа­тIира уркIичевварибсири. Илизи бел­кIири: «Гьундури гIяхIдираб хIед, гьалмагъ М.М.Даитов. ЧебяхIси ВатIа дергъ душмайчибад чедибдешличил таманбиуб. Гьанна нушала улка азадли саби. Баркалла хIед, душмайзи ВатIан балтахъули, дакIударибти гъабзадешлис, ахъибси дявила бухъянси гьунилис. Неш-ВатIайс мардешлис».
Илкьяйда ил мубаракварибсири сай ургъули калунси дявила частьла командованиели ва парторганизацияли: «Ур­кIи-уркIилавад мубаракирулри, гьалмагъ М.Даитов, неш-ВатIайс мардешличил къул­лукъбарниличил. ХIед баркалла. Нуша дир­хулра, хIу акIубти дубуртази, хIела ахIерси шилизи чарухъунхIелира, хIу даршуси бузерилизи ихъуд. ХIела халкьлис, улкалис ман­па­гIятируд. ТалихI биаб!» Частьла командир майор Никитин ва командирла политчастьла шайчивси замес­титель Сугробов.
ГIе, дявтазивад чарухъунмад, бусягIятал даршуси бузерилизи ахъибсири дявила пергер бутIакьянчи, гIяхIгъабза ургъан. Шила хозяйствола бегIлара чебсигъуна кьялилизив – мицIираг адилкьнилизив узес вехIихьибсири. Дургъбас гIергъити дусмазир илини даршна-азирна чедидяхъиб дигалли дубурти, дигалли, диркьурби. Чинар сегъунти кьар духъулил, чинар сегъун­ти вавни рурхIулил, чинар сегъунти хIуркIби, гIинзурби парчдикIулил, чинар сегъун­ти арцанти дучIулил, чинар сегъунти дугIла мицIираг къяйцIдикIулил бали.
Илис бикьридеш дирули сари хIялалси бузерилизир диахъубти чедибдешуни ба­гьандан Минатулла Даитов ДАССР-ла Верховный Советла Президиумли кIина ХIур­мат­ла Грамоталичил шабагъатлаварнили. Илала михъирличир дявила шабагъатунала мякьлар даршуси бузерила шабагъатунира – «Асилси бузери багьандан», «Бузерилизив декIарухъни багьандан» ва цархIилти медальтира лямцIдикIули дири.