Хъубзара, анхъчи, мирхъичи…

«Бузерила адамли дунъя жа­га­биру» — хIябилра бархь­си бурала леб. Ил чина­балра – Северлизибра, Юглизибра, урхьназибра, хIурхъазибра – цагъуна кьадрила биъни лебтасалра ашкарси анцIбукь саби.

ХIянчи хIялалси някъбала бегIти нушачибра камли ахIен. Илди ургубалабра, ши-бухIнабра, дурала мер-мусаличибра чула сахаватси бузериличил декIарбулхъули саби. Сепайда, ца­цахIели бегIла хIянчи­лизиб ахI­ма­кьуни че­хIебаили, хIисаб­хIе­ба­рили кавлули кьадин.
Масала, кIишантани хIурматличил гьан­буршути адамти саби Мусала Абубакар, Ражабла ГIябдуразакь, Хъумбала Исматуллагь, Ибрагьимла Багъатир, Мусала Кьурбан, ГIяхIмадла МяхIяммад, ХIяса МяхIяммад, чулира минала хъубзурала ванзурби мицIирдирути, илди делгIули, далцули, унхъри дирули дузахъути.
Гьалавван илгъуна цагьатIи багьадурличил гьуниваэс кьадарбиуб.
БахъхIи чехIебаибси, сунес хала бегI­тани Курку БехI или у бихьибси ургубалав къаршиикира.
ДуцIрумла ванаси савли. ЛехIси тIа­би­гIят. Дугели чяхIдухъунти заб-маркали датдухъахъунти ва гьанна берхIила нурли чахьдирути илди мер-муса шиниша кьалтин чебушибтиван сарри. Курку БехIла лерилрара-сера делгIути хъуми-кьасурби, хъалта-кьарли ва занзби-кьадубани дерхъили, диркьурби детаурли сари. ЧIянкI­ли Кьямхъу къадала хIеркабикIуси, дур­гIе­лаличи мешуси ца хъу ургубалаб де­к­Iар­бул­хъули саби. ДекIарбулхъули ибхIелира, гъумла авлахъличиб «оазис» бикIуси шинишдешла биштIаси ванзаван.
Ил мер адамла къайгъичерти някъбазиб биъни якьинни чебаэсли саби: жура-журала духълуми (ризкьи, картошка, нухутI хъара, кьехIни, хIяжланкIи, хIятта дубуртазир камливан дашути хиярти-помидортира дархли) хIекьли датдухъи дакIили сари. Гьалли духълумала кьасурби-хъумала чедирра удирра кIел анхъ лер – ца бягIлила, итил гIинцби-хъярбала ва чадурла. ИтатIирван чедиули сари улелъала (клубникала) царугти тугъи, сарира дикьурти ва хIунтIенни кIайдизурти улелъали вахдаршибти. Хъула хIярубаур 40-цад мирхъила тIакьа зяв или дучIули сари. Лебилра ванза мегьла хIярили алавбарили саби: илкьяйда хIебарес гIямал агара, сенахIенну дугIдерхурти мицIираглизи ганзхIедарахъес багьандан. Хъула ца дублаб къараулла къушгъуна ца биштIаси хъалира леб.
ХIера, ил хъула вегIра чейули сай.
ГIямар, кIишан Далайчи Сулайба урши ГIямар. Илини чекайзурли, улелъала тугъи-ургабад шлангра хъусбирхъули, духълуми шинни иркули сай. Иличила шилизир дахъал гIяхIла хабурти аргъибтиригу, аммаки ил бархIи сайри иличи ну музаухъунси.
— ХIянчи гьамадбираб!
— ХIура араираби!
Ихтилат къантI-къантIси уббухъун: ГIя­мар хIянчилизи вархилри, мурхьси къадаларад Курку БехIличи даахъибти шинна шлангра бархьбатурли, илала лякьирикIес шали аги. Биалра, дилакIун хьардаэсти лерри.
— ХIябдарш метрлацад лаглизирад ил бехIличи шин секьяйда кес виубри?
— ХIеркI гьалакабарили… кIавли­зи­рад шин дихуси моторла кумекличил… Иш­бархIила техника хIунира балуси са­би…
— Хъура анхъра гьар бархIи шинни далхули вииши?
— Юх, хIябал бархIили яра ца жу­мягI­ли ил къуллукъ гIеббуцалли, баибси саби.
— Улелъа гIядатлагъунти ахIен, — ви­­кIулра, сенахIенну илди гидгуриван, хIят­та виштIасила хункIван, халати сарри.
— Тяп ил хIу викIутигъунти сортла сари, гьала-гьала васвасикIули калунра, нушачир дакIесара, ванзали кьабулдаресара, дузес диэсара викIули. ЛергIер датдухъи дакIиб – разиварира.
Улелъала кьадуби, сегъунтилра хъалта-кьар агарли, умули сари: къяяни-ургар тIинтI­­дарили, къирличи мешути цIудара чIян­­кIила кесекуни сари. Илаб я миликъ я цIе­дешлис зарал бируси цIицIимкала чебиули ахIен.
БягIлила анхъли гьатIира тамашаварира: нуни чедаибтири Хайдакьла районна Баршамайла, ЧIибяхIнила ва Жавгъатла бягIлила унхъри. ХIекьли сахаватли духъути, халаси сабухъ лугути. Ил аргъесири: диркьала мер саби, бягIли диркьала цIедешра саби. Ил багьандан дубуртазиб рахлира бягIлила галга берхъес хIебирар: яра янила бугIярдешли галгуби миъдиргIяхъу, яра гьала хIебла шахли вавни цIухдирахъу. ЦIедеш дакIибхIелира, нушачир илди арцантани гъарали лутIули дирар.
ГIямарла анхълизир 60-цад бягIлила галга лерри, кьялуби ванзаличи чекадаили, цIедешли дерхъили сари; духъутIаби, хIунтIенаби, ахсинаг-рангла цIедеш берхIила нурлиур зурхIябван пархдикIули сари. «Эллелей, — викIулра, — хIязлис буили ахIен, къайгъи биалли, адамли шурмазибра анхъ бухъахъу бикIути. Анхъчи ГIямаргъунтас бургар илкьяйда бурибсира. Ягъари, ил дуги-хIери къарауйчив хIейалли, сен арцантани илала анхъличи чябхъинти хIедирули?»
Дила пикрира хапли анхъ чебиргъахъути итарадра ишарадра ахъдиубти къургъала, лачинтала, чIакнала тIама-гьамара цугдикиб. Юх, анхълизиб цалра ил арцан чебиули ахIен.
Набчи хIерилзули, ГIямарли хIянчи тIашаиб, шинна шланг ца мерличи кабатур.
— Арцантала илди накьра вецIал минутли гьачам тикрардикIути сари, — иб илини.
— Секьяйда?
— ХIера, ишди чумал галгаличи даршибти накьрала тIакьни чедиулрив? Илдазирад магнитофонни арцантала накьра чедихахъули сари. Къянбира, пасикьунира, чякнира цIедешличи гъамдирули ахIен.
— ХIуни ишхIелла технология къуллукъличи кили валанри?
— Се биру, цархIилван илди байтармантани беркес цIедеш кахIевлахъа.
— Мирхъи хIердарес къиянхIебул­хъулив?
— Мирхъи гужли хIердарес хIейрар. Аш­карли, иш анхъла кумекличил дузули диэс, варъа камхIебирахъу: вегIлисра, урхI­лисра. Ишдус кьалли мирхъила дус бакIили саби викIаслира, хатIа хIебирар, варъа гьачамцун ахIи касилра, гIурра тIакь­на­зирти варъала шалуби дицIили хIядурли сари.
— Чебиуливан, хIела хIянчи дахъал лер. Секьяйда бажардииркулри?
— Ца адамлис гьамадси ахIен. Дила гIям­рула рархкья Марзигетра музарулхъули рирар. НушакIун акьути адамти сарра, ага­ра цархIил хIянчи, ишар дузахIелли ахIен­си.
— Рурси ПатIиматли, илала биштIатани кумекхIебирулив?
— Шилизиб лебхIели музабулхъули бири, гьанна илди Каспийск шагьарлизи геч­биубли саби, ил багьандан рах-магли дура­бикалли ахIенси. Ишдусра бакIес гIягI­нили саби. Нушара илдачи хIерлира…ГIямарлизи хьархIебаилихьар, шантани балуси саби, илини Совет хIукуматла 80 ибти дусмазиб Афганистаннизиб къуллукъбарибси виъниличила, илав къачагъуначил ургъули калниличила, чарухъунхIели ГIярасайлизиб шила хозяйствола техникум белчIниличила ва КIишала дахъал шалубар гимназиялизив мирхъичини узули калниличила.
— Ванза бузахъесра багьуди хIяжатси саби. ЦабутIаван, анхъ хIербаресра, мирхъи адикьесра…
— Гъай агара, багьуди хIяжатси саби. Или биалра, дила пикрили, багьудира устадешра адамлизир дусмадли минадирути сари. Дила дудеш Далайчи Сулайбан, сунела бунагь-хатIа урдуц, хъубзара вири, кIишанти бикIуливан, гъаршаназир хъусли дихули, чум-чумдехIра къачалайла дабри дурдахъибси. Гьанбиркули бирар, ванзаличи ва тIабигIятличи диги виштIахIелил набзи дудешли минадиахъубти сарри или…
— Юлдаш ГIямар, сабухъ кьалли сархулри, ил секьяйда гьунчибиркахъулри?
— Ил масъала кьалли наб бекI­мах­бу­хъеси ахIен: Уркарахъибад, Кубачибад, сирхIя-муирала цархIилти шимазибад зянкъбикIар, гIур биалли саби бакIили ишарад цIедеш асили ардихули бирар…
Марлира, ГIямарли дашахъути цIедешла гьачам тIем багьурсини хъумхIерту, ашкарли, гIурра сунела кьумурлар илди диахъес хьуликIар.
Нуни сага-сагали чедидирхъулра ил анхъ­чини, хъубзарани ва мирхъичини къул­лукъличи каибти улгу-мина. Чедидир­хъулра лайкадакIибти ванзурбира ва пик­риулхъулра: «Баркабан ГIямар. Ил ван­заличиб сунела мер баргибси адам сай. ВегIла мер баргес гьамадси ахIен, се­цад­хIи умцIулихьар, эгер адамла сунени бируси хIянчиличи гъира хIебиалли, ил талихIчевли виэс хIейрар, я илини гIяхIла хабар гIелаб батес хIейрар. ИшбархIи сецад леба, нушаб хIянчи агара или, тIуйзи тIул хIебирхъути? Узес дигуси адамлис хIянчи мурталра лерти сари: илгъуна зяхIматчини ванзализирад шин адилтIа, шурмазиб анхъ бухъахъу, хьанцI-къаркъализибад юрт тIашбалта. Бахъбааб гIямрулизир бузерила къел урдалтути!..»