ХIурхъила ши машгьурбарибти

Республикализиб 2021 ибил дус ДАССР акIа­хъубхIейчирад 100 дикнила Дусли ба­гьа­хъурли саби. Ишдус нушала Да­гъис­тан­нис 1921 ибил дусван сабухъчебси бир­ниличи рирхес ди­гул­ра.

Дагъистанна автономияла тарихлизир кахти анцI­букьунала бяхIянира диуб, амма гIяхIцад черяхIти бар­кьудлумала бяхIянира лерти сари, сарира ишбархIи нуша гьаладяхI дашахъес гьаликIли детаурти. Ит ман­зил­ла анцIбукьуназир къел-хIерзи агарли дета­хъахъес асухIебирути, наслубачирад-наслубачи даахъес гIягI­нити гIяхIцад дурхъадешуни лер. Илди нушала дахъал даршдусмала тарихла бутIни сари.
Дагъистанна АССР кабизнилизиб мягIничебси мер буцибти ит манзилла цацадехIти анцIбукьуначи пикри бяхIчиаахъес дигулра.
Дагъистанна халкьла цаибил съездличиб 1920-ибил дусла ноябрьла 13-личиб Дагъистанна автономия­личила багьахъурсири. Лебил Россияла Цик-ли ДАССР акIахъниличила хIукму кьабулбарибсири.
1921 ибил дусла ноябрьла 20. ИлхIейчирад 100 дус диркули сари. Нушала Дагъистан Совет хIу­ку­мат кабизахъайчи гьалабси улкала дазуличирти гIе­лакадухъунти мер-мусаличибад РСФСР-лизи ка­берхурси, вавалибяхъибси республикаличи шур­бу­хъунсири. Сагаси Россияли нушаб кумекла някъ гьабатурсири ва Дагъистан курлизибад дураибсири.
Республикала халкьли дебали къиянси гьуни ахъиб­сири, амма азаддеш баргибсири. Совет хIукуматли нушала халкьла хозяйство гьалабяхI башахъес багьандан, арцла кумек гIеббаахъибсири. Совет хIукуматла цаибти дусмазиб Дагестанские Огни шагьарлизиб халаси шишни хIядурдируси завод тIашбатурсири. Илкьяйдали Россияла цархIилти районтазибадли сабухили, кон­сервабала заводра абхьибсири, Октябрьская ре­во­люцияла уличилси халаси татаул буркъибсири, рес­публикализиб цаибси ГЭС — Хьаргабла хутIла стан­ция – белшунсири. ИлхIели республикала шила хо­зяйст­волизир ва дагъистанлантала гIямрулизир гIяхIцад дарс­дешуни кадикибтири.
Итди дусмазиб нушала гIяхIцад пагьмучебти ва багьудлумачи бегIбиубти адамти лебнира Да­гъистаннис дебали гьарбизурсири. Дагъистанна гьа­рил миллатли азаддеш багьандан гъабзадешличил бургъути адамти гьалабихьибтири.
ДАССР акIахънила тарихлизи мекелли халаси пай кабихьибти хабардерхурти адамтачибли нушала Сергокъалала ванзара машгьурси саби. Илдала лугIилизив — граждан дергъла машгьурси игит ХIур­хъила шилизивадси ХIямид ТIалхIят.
Генерал-майор ХIямид ТIалхIятли РККА-ла ге­нералтала штабла Академия таманбарибсири. Са­нигIятличи вегIиубли, илав узусири. Иличил варх учIусири Москвала Кремльла комендант, граждан дергъла машгьурси игит, ГIяякьакьализиб кабикибси дергълизиб деникинцыбачибад чедибдеш сархибси партизантала отрядла командир Г.К.Жуков.
Сергокъалала районна гьарил шилизир хабар­дер­хурти уми лерти сари. Илдачила хъум­хIертурли, мягI­ничерти анцIбукьунала бурхIназиб гьанбиркахъес че­биркур. Ил багьандан, дила шила чебяхIси тарихла ца бяхI сабяхъили, машгьурти шантачила бурес дигулра.
1921 ибил дусла февральла 12. Дагъистанна вакилтала кьукья Кремльлизиб В.И.Ленинничил гьунибаибтири. Илди-ургав ГIялибек Тахо-Годира левсири. АрхIяла мурад сабри Дагъистанна тарихлизиб цаибси Конституция акIахъни ва РСФСР-лизи нушала респуб­лика каберхахънила аги-кьяйда кадизахъни.
1921 ибил дусла декабрь. Лебил Дагъистанна советунала съездличиб ДАССР-ла цаибси Конституция кьабулбарибсири. Ил балкьаахънилизиб ГI.Тахо-Години жигарла бутIакьяндеш дарибтири. ИтхIели ил Дагъистанна юстицияла наркомли вирусири. Цаибси Конституция акIахъубсири Башир ТIал­хIятли. Северный Кавказлизивадси цаибил юрист Б.ТIалхIят В.И.Ленинничил варх Петербургла универ­си­­тетлизив учIули калунсири. Цазаманализив ил Д.И.Менделеевличивра биологияла-химияла фа­куль­тетлизив учIусири. Б.ТIалхIят акIубхIейчирад 150 дус дикнила юбилей ДАССР кабизахъурхIейчирад 100 дус дикниличил цугбикили саби.
Дагъистанна вакилтани Кремльлизи архIя дура­беркIили гIергъи, В.И.Ленинни республикализи бегI­лара хIяжатти секIулти дархьибтири: кьацI, типографияла шрифт ва цархIилтира. Итди гьарахъти дусмазиб нушала республикализиб лукIес ва бучIес хIебални аргъес къиянни саби ишбархIи. Типографияла шрифт бархьибхIели, Дагъистаннизиб лукIес, статьяби кадирхъес бехIбихьиб. Дусми ардашулри, Совет хIу­кумат чIумабикIулри, школаби, училищеби, тех­ни­кумти ибхьулри. ЧIянкIли Совет хIукуматла манзил сабри дагъистанланти партабачи кабиибти.
Дагъистан гIилмулизиб, культурализиб ва багьудилизиб гьалабяхI арбукьнилизи ГI.Тахо-Години халаси пай кабихьибси саби. Республикала гьаларти ГI.Тахо-Годила сархибдешуни дейгIес гьамадли ахIен. Багьудила министрла къуллукъуни дузахъуси ГI.Тахо-Години республикализир 1922-1929-ибти дусмазиб халкьла багьудила сагати тяхIяр-кьяйда акIахъубтири. Илини ЦКВКП(б)-ла гьаларти багьудила ва гIилмула заведениебала отделлис бекIдеш дирутири. Илкьяйдали ГI.Тахо-Години Москвализиб миллатунала институт акIахъубсири ва илар директордеш дузахъутири, цазаманализив МГУ-ла профессорлира вирусири.
Совет хIукуматла цаибти дусмазиб республикала халкьла культурала даражаличила тIинтIли иргъахъути макьалабани мягIничебси мер бурцусири. 1921 ибил дуслизиб урус мезличил «Советский Дагестан» газета дурабулхъусири. Кьанниван республикала миллатунала мезаначилра газетаби дурадулхъес дехIдихьибтири. «Дарган» республикала дарган мезла бегIлара цаибси газета (гьанна «Замана») 1921 ибил дусла мартличиб дурабухъунсири. Илра ишдус 100 дус биубли саби.
«Дарган» газета Дагъистанна ЦИК-ла председатель, ВКП(б) обкомла цаибил секретарь МяхIяммад ТIалхIятла сипталичил дурайусири. Илала цаибси бекI редакторли вири МяхIяммад ХIясанов. Багьудила министрла заместительла къуллукъуни дузахъули, халкьла багьуди гьалабяхI башахънилизир илини мурхьти къел датуртири. М.ХIясановли Дербентла училищелизив учIули левай урус мезли белкIунси ХIяжимурадличила очерк, 1907-ибил дуслизиб дурабухъунси «Дагестанский вестник» газетализи кабяхъибсири. М.ХIясановлис гIергъи, М.ТIалхIятли газета бузахъусири, кIинайс ХIямшимала шилизивадси Насрулла Давудов бекI редакторли узиб. ГIур хIурхъан Хизри Сулайбанов газетала бекI редакторли катурсири. Илини сунела 30 дусла гIямру газеталис хасдарибтири. Мурхьти багьудлумачилси Х.Сулайбанов сунечи хъарси ункъли таманбирули узни багьандан, халаси хIурматличи лайикьикибсири. ГIяхIси организатор сайливан, Х.Сулайбановли багьудлумачи бегIбиубти адамтазибад уржибси коллектив акIахъубсири. Илала бекIдешлиуб редакциялизиб цархIилти районтазибадти даргантира бузутири, амма наб дила шантачила бурес дигулра.
Газетала у чуйнара барсбиубсири. Гьаланачи «Колхозла байрахъ»-личи барсбариб, гIур «Дагестанская правда» газетала дубляж бетаур, дурусли буралли «Дагестанская газета» урус мезличибад дарган мезличи шурбалтусири. Гьайгьайрагу, ил баркьудилизиб мурхьти багьудлумачилти адамти хIяжатлири. БелкI шурбалтнила бузерилизи ахъибти даргантазибадли имцIатигъунти хIурхъанти сабри.
ДекIар-декIарти дусмазиб газетализиб тилмажунили бузути хIурхъанти: ДАССР-ла бегIлара цаибил журналист, 1944-1949-ибти дусмазив бекI редакторла заместительла къуллукъуни дузахъуси МяхIяммад Агаларханов; даргала журналистикализир бегIлара цаибил дубурлан хьунул адам ГIяйшат МяхIяммадова. Илини ВПШ-ла 3 дусла курсани делчIи, бекI редакторла заместительла къуллукъуни дузахъи. Редакциялизирад аррякьи, культурала министрли, кIинайс ДАССР-ла верховный Советла секретарьли рузиб; Дагъистанна халкьла поэт МяхIяммад ХIямидов. Илини сунела бузерила цаибти гунзри редакциялизирад дехIдихьибтири. Илкьяйдали тилмажунили бузули калун ГIябдусалам ТIалхIят, МяхIяммад Мусаев, Запир ХIяжиев.
Буралли, Х.Сулайбановлира дебали ункъли белкI шурбалтусири. Илини 1931 ибил дуслизиб ВКП(б)-ла тарихла къантIси бутIа дарган мезличи шурбатурсири. Илкьяйдали илини М.Горькийла «Как закалялась сталь», А.Пушкинна «Капитанская дочка», Л.Толстойла, А.Чеховла романтира дарган мезличи шурдатуртири.
Жузла издательстволизив узули, Х.Сулайбановли дарган мезла жузи, белчIудила пособиеби, илкьяйдали даргала-урусла словарь цаладяхъибтири.
Итди дусмазиб республикала халкьла гIямру сагаси жураличи диркахънилизи халаси пай кабихьибти хIурхъантала умира гьандушес дигулра: Советла хIукумат кабизес гьалаб чебяхIси багьуди касибси бегIлара цаибси дубурлан хьунул адам, Северный Кавказлизир цаибси композитор Жаннат ТIалхIят. Германиялизиб музыкала консерватория таманбарили, Г.ХIясановличил барх илини МяхIячкъалализиб музыкала школа акIахъубсири. Илини сабри бегIла гьалаб республикала дурхIни Европала культураличил ва музыкаличил тянишбарибти; ДАССР-ла урибси мугIяллим, СССР-ла халкьла мугIяллим, Совет хIукуматла цаибти дусмазир багьудила министрла заместительла къуллукъуни дузахъуси СягIид ГIямаров; 1920-ибти дусмазиб Москвала энергетикала институт таманбарили, Хьаргабла хутIла станция лушухIели, бекIливиубси инженерли узуси Гатам ТIалхIят; Дагъистаннизив экономикала гIилмуртала цаибил доктор ва кандидат МяхIяммад Агаларханов; «ХIунтIена байрахъ» орденна кавалер, юстицияла нарком ГIябдуряхIим ТIалхIят; СССР-ла урибси геологияла хIянчизар, геологияла энциклопедияла автор, Ленинна, «ХIунтIена байрахъ» ва «ХIунтIена зубари» ордентала кавалер МяхIяммад СягIидов. Москвала дубурла Академия таманбарили, Дагъистаннизиб геология гьалабяхI башниличи 40 дус хIеруди бузахъи. Илини ахтарди дураберкIили гIергъи, Шамхал-Булатлизиб газла мягIдан абхьибсири, илкьяйдали М.СягIидовли Миатлила газла-набтла районнизибра гIилмула ахтарди дураберкIибсири. Илини набтла производствола лебил Союзла НИИ-ла директорла къуллукъунира дузахъи. М.СягIидовли ГIяякьакьализиб кабикибси дергълизир бутIакьяндеш дарибтири; «ХIунтIена байрахъ» ва «ХIурматла лишан» ордентала кавалер, ГIяякьакьализиб, Дербентлизиб, Манаслизиб кадикибти дургъбала ХI.ТIалхIятла партизантала отрядла бутIакьянчи, округла РКП(б)-ла член, геологияла гIилмуртала доктор, рангла мегьла лебил Союзла НИИ-ла директорла заместитель ГIябдусамад Кьурбанов. Илини Москвала дубурла Академия таманбарили, 1931-1935-ибти дусмазив МяхIячкъалализибси мягIдунти дурган базала директорла ва бекIливиубси инженерла къуллукъуни дузахъи; Хайдакьла ва Табасаранна ванзурбала шайчибси отделла заведующий, 1924 ибил дуслизив милицияла административный управлениела начальник, 1922 ибил дуслизив революцияла комитетла даргала округла председательла заместитель ХIяжи Кьурбанов; «ХIунтIена байрахъ» орденна кавалерти, Совет хIукуматла цаибти дусмазиб бузери алкIахънила ва граждан дергъла жигарла бутIакьянчиби ХалимбейхIяжи ХIяжиев ва ГIумар ГIялиев. Х.ХIяжиев 1921 ибил дуслизиб акIахъубси ХIурхъила шила Советла цаибил председатель вири. Ишдус илра 100 дус биубли саби.
Граждан дергъла манзил ХIурхъила ши Къяба-Даргала революционный центрли бирусири ва ДАССР кабилзахънилизиб мекелли халаси пай кабихьибсири. Дагъистаннизиб Совет хIукумат кабилзахънилизир сархибдешуни диахънилис ХIурхъила шилис баркалла багьахъурсири ва даим пайдаладирахъес Мамайкъутанна (гьанна Краснопартизанк) ванзурби пешкешдарибтири. Иличила бурули саби 1923 ибил дусла майла 16-личибадси Дагъистан Республикала революционный Советла 76 ибил номерличилси хIукмули. Ванзурби дедили гIергъи, хIурхъантала гIямру лутIи-хьулчиличирадал гIяхIла шайчи дарсдиубтири.
ИшбархIи хабардерхурси ХIурхъила шила челябкь­ла сегъуна бирарал гьала хили бурес къиянни саби.
ЖагIял…