ВатIан ва халкь дигахъан

Адамла гIямрулизиб жузли халаси мер бурцуси саби. Ил багьудлумала хьулчназибад бегIлара цаибсили бирусири, саби ва гIуррара бирар. ДиштIахIейчирадал нушаб бегIтани хабурти дурутири, кIинайс, школализиб алипунала цаибси жуз кайсулра. Иличирадли нушани хIурпри руркъулра ва дучIес бурсидирулра. Пикриухъалли, гIямру аркьукад адамличил барх жузра халабикIули саби. Илгъуна тяхIярли, нуша сагати жузачил тянишдирули, илди дучIули, пикридикIес ва гIяхIра вайра декIардирес бурсидирулра. Жуз – вершадеш хIедируси, насихIят гIеббуруси гьалмагъ саби.

Наб ишаб пасихIкарси, уркIи битIикIуси, гIяхIси хьунул адам Узлипат ХIясановачила бурес дигулра. Ил ДГУ-ла Дагъистанна мезанала ва МяхIячкъалала ВГУЮ-ла РПА-ла жамигIят, культура ва тарих руркъуси кафедрабала профессор, филологияла гIилмуртала доктор, илкьяйдали хайдакьла белкI агарти мез мяхI­камли дихIнилизи пай кабирхьуси адам сари. Илини сунела ахIерси Хайдакьла районничила гIяхIцад жузи дураиб. Узлипат ГIусмановнала сту­денткали рирухIелил мез руркъниличи халаси иштяхI бирусири. Ил багьандан, сунела докторла диссертация дарган мезла хайдакьла лугъатла дугьби акIнила тяхIяр-кьяйдалис ва лексикалис хасбарибсири. У.ХIясановани бурни хIясибли, 40 азиричибра имцIали адам ил мезличил гъайбикIули саби ва даргала литературала мезлизибад якьинни декIарбулхъули саби. У.ХIясановани жявхIелла Хайдакьла культура мяхIкамбирнилизи мекелли халаси пай кабирхьули сари. Илала давлачебси тарих къел-хIерзи агарли беткахъес асухIебирар.
«РиштIахIейчирад наб хабурти дигахъути сари. Дила зиланти илдачи лехIирхъухIели, нуни илди хабурти лукIули рираси. Дусми ардашалра, хасият калун. Вузлизир ручIухIели, халкьла мухIлила пагьму бурчес рехIрихьира. Набра хабарагарли фольклорли лебилра кьани бицIиб. Гьаннара нуни илди белкIани мяхIкамли дихIулра: хабурти, гIядатуни, далуйти, назмурти, багьираби. Урусла-Хайдакьла словарь цалабирхъухIели, наб илди багаладиуб. Хабуртала жузличила бурасли, лерилра урус мезличи шурдатурли, хайдакьла някьишличил жагабарили, дураира», — рикIи Узлипат ГIусмановна.
ГьанбиркахъехIе, У.ХIясанова 100-личирра имцIали гIилмула хIянчила ва 15 жузла авторра сари, илдала лугIилизир — студентунас, школабала мугIяллимтас хасдарибти жузи, белчIудила пособиеби ва монографияби. Илала бекIдешлиур гIилмула кандидатла ва магистрла диссертацияби детерхахъур. У.ХIясановани ДГПУ-лизир ва ДНЦ-лизир кадилзахъути гIилмула хIянчурбас кьимат бедибсири, ил диссертациябала кIел Советла член сари.
Мурхьти багьудлумачилти хIянчизарти хIядурбирнилизир сархибдешуни диахъни багьандан, сунечи хъарси ункъли таманбирни ва жигарчерли рузни багьандан, Узлипат ГIусмановна РФ-ла ва ДР-ла гIилмула ва багьудила министерствобала, ДР-ла бархбасла ва телекоммуникацияла Министерствола грамотабачил шабагъатларариб, илкьяйдали ДГУ-ла ва ВГУЮ-ла руководствола Баркаллала кагъуртачира лайикьрикиб.
Узлипат ГIусмановнани сунела биштIаси ватIан – Хайдакьла районнис гIяхIцад жузи хасдарили, дураиб: «Хайдакь ва хайдакьланти», «Хайдакьла хабурти», «Даргала багьирабала ва буралабала словарь», «Дарган мезла фразеологизмабала словарь» ва цархIилтира. «Хайдакьла хабурти» жузлизи хайдакьла мезличил 19 хабар кадерхурли сари. Чедибра гьанбушиливан, лерилра илди урус мезличи шурдатурти сари. ПасихIдеш, хайдакьлантала гIядатуни, мицIирагличила баянти духIнадуцибси жузли Хайдакьла районна декIар-декIарти шимала дурхIни хабуртачил тянишбирули саби. Чулара кагибдешли, илди ахъли дучIухIели, макьамтиван зайдикIули дирар.
«Хайдакь ва хайдакьланти» жузлизир, суратуни ва назмурти кадерхахъурли, давлачебси бухIнабуцличил шимала тарихуначила баянти гьаладихьили сари. Илала дурабадра, жузлизи Хайдакьла фольклор, някьиш, хабурти, тарихла памятникуни, машгьурти хьунул адамти, декIар-декIарти дусмазир хайдакьлантани Хайдакьлис хасдарибти назмурти кадерхахъурли сари.
«Дарган мезла фразеологизмабала словарь» гIилмула хIялумцIлаби дурадуркIнилизиб хьулчили бетарар. Ил жузли даргала фразеологиялизир ва лексикологиялизир хIергъути суалтас дархьти жавабти дургахъес икьалабиру.
Буралли, даргала поэтуни-писательти М.ХIямидовла, ХI.ГIялиевла, ГI.Батирайла, ГI.Абу-Бакарла, Р.Рашидовла ва цархIилталара произведениебазирти мисалти кадерхахъурли, даргала литературала мезла хьулчиличиб цалабяхъибси саби ил словарь.
«Даргала багьирабала ва буралабала словарь» бикIуси жуз бегIла гьалаб саби дурабухъунси. Илизи 3500-личирра имцIали багьира ва бурала кадерхахъурли сари. Илди дарган ва урус мезаначил гьаладихьили сари. Словарьли миллатла хасдешуни гьаргдарес кумекбирули саби.
2020-ибил дуслизиб У.ХIясановала цагьатIи жуз дурабухъун – «Урусла-Хайдакьла разговорник». Жуз цалабирхъухIели, У.ХIясановас хайдакьла мезличил гIяхIцад баянти дучес имканбакIиб. Разговорниклизи гIядатла ихтилатлизир имцIали дузахъути дугьби кадерхахъурли сари. Хайдакьла мез дяркъес дигутас ил жуз гIяхIси кумекчили бетарар.
Ашкарливан, Хайдакьла культурала ва тарихла хIячми мурхьли ардякьи сари. Хайдакьла Уцмийла хIукмуртала дурарад, нушачи хайдакьлантала мухIлила пагьмура баили саби. Ихтилатлизир хайдакьлантала мез цархIилтазирад декIардулхъули дирар. Илис сабабли бетаурсири Хайдакьлизир кIидехI ва хIябдехI мез дузахъни. Хайдакьлантани, нешла мезла дурабад, даргала литературала, къумукъунала ва урусла мезаначилра гъайбикIес бала. «Урусла-Хайдакьла разговорник» жузла кумекличил хайдакьлантас нешла мез дяркъес имканбикIур. Жуз дураибси Узлипат ГIусмановнас хайдакьлантани халаси баркалла балахъули саби.
Сагаси жузличила гьала хили балахъули, У.ХIясановани урусла алфавитлизирти хIурпрала кумекличил хайдакьла мезла хасдешуни чедаахъес имканхIебикIниличила буриб. Хайдакьланти бархьли гъайбикIахъес багьандан, кIирка хIурпри пикридарибти сари.
«Хайдакьла культура ва тарих дебали давлачерти сари. Нушачи хайдакьлантала хабурти, поэмаби, буралаби, багьираби даили сари, чулира гIялимтала пикри битIикIути. Хайдакьла мезлизир 34 кьяпIти, 10 цIакьдарибти, 18 дарсдикIути ва 5 абхьибти тIама лер. Илдани сари нешла мез жагадирутира», — рикIи профессор.
Халкьла пасихIдеш мяхIкамдируси ва игитунала гъабзадеш черяхIдируси фольклор руркънилизи, илкьяйдали жявхIелла Хайдакьла мез детхIехъахънилизи мекелли халаси пай кабирхьуси яргаличилси жуз дурабухъниличил Узлипат ГIусмановна уркIи-уркIиларад мубаракрирулра.
Гьайгьайрагу, жамигIятла гIямрулизир мезли мягIничебси мер бурцуси саби, сенахIенну илди гIилму ва искусство гьаладяхI дашнилис гьаликIли детарухIели. Мез рухIла ва культурала давла сари. У.ХIясановала гIилмула хIянчурбани Хайдакьла мез, тарих, культура ва гIядатуни дяркъес дигутала пикри битIикIули саби. Илис къаркъаван чIумаси арадеш ва гьатIиралра дахъал сархибдешуни дулгулра!