Агь, замана ва «Замана»…

Даршал дусла гIям­ру адамлис да­хъал сари бикIар дубур­ланти, сенкIун 100 дус арали ва сагъли хIербирути адамти нушачибра бахъал хIебирар.
100 дусла даргантала миллатла газетала бузерира камси ахIен. Даргантала газетала цаибил номер дурабухъунсири 20-ибил даршдуслихъла 1921 ибил дуслизиб.

Ил газетала тиражра халаси ахIенри, газетализи кадяхъибти макьалаби делчIес балутала лугIира халаси-декIар хIебурги. Нушала улкала халкьла дахъал хIи кер­тIиб­си революцияра граждан дургъбира диубли гIергъи акIубси сагаси советунала хIукумат бара кьяшмачи тIашбилзуси къиянси манзилизиб, цаибти гунзри кайцIули дузес дехIдирхьули сари миллатунала газетабира.
Дебали тамашаласи сабри сагаси хIукумат. Лебилра улкала халкьлис баарила кьадар беркес кьацI хIебиуси агри-гашила замана, тетрадуни, жузи ва ручка-кьалам агар­хIели, халкь дагьричебти бе­та­ахъес дубурла шимазирра, дегI­ла гьарахъти махьурбазирра «ликбезуни» (ликвидация без­­г­рамотности) ал­кIа­хъу­ти­ри.
Ункъливан лукIес-бучIес бурсибиубти дубурланти му­гIял­лимти бетаурли, цар­хIил­тас белкI-белчIла дурс­ри кадирхьутири. ХIера, илдигъунти къиянти дусмазиб сунела бузери бехIбихьибсири республикала даргантала газеталира.
100 дусла духIнар нушала улкализир декIар-декIарти да­хъал анцIбукьуни диубтири.
Коллективизация (колхозуни ва совхозуни) цаладирхъни. ВегIдешлизирти ванзурби, давла-мас черисутири ва адамтас дуртIутири. Ца-кIел бархIили илгъуна къиянси хIянчи бетурхуси ахIенри. Лебри ярагъличил ил улкала политикаличи къаршили дура­булхъутира. Илдигъунти анцI­букьуначила макьалаби кадирхъутири даргала газетализира. Даргала газета «Дагъистанна мухтарият» (автономный Дагестан» дурабухъунсири (чедибра гьанбушиливан) 1921 ибил дуслизиб. Газетала цаибил редактор сайри Сергокъалала районна Хъар МахIаргила ши­лизивадси М.ХIясанов. Ил гьал­магъикибсири революцио­нер У.Буйнакъскийличил, М.Да­­хадаевличил, Ж.Къоркъ­ма­­­сов­­личил, узби ХIямид ва Мя­­хIяммад ТIал­хIятов­хъа­ла­чил. Газетала цаиб­ти номерти цIудхъурла лугъатличил дурадулхъутири. Газетала тираж 300-личи абиусири. Чуйнара газетала у барсбиуб. «Шура Дагъистан», «Дарккван». Ил газета гIярабла белкIличил дурабулхъулира калун. Газетализир, сагаси хIукумат кабизурла, дубурлантала гIямрулизир кадиркути дарсдешуначила бурусири. Сагати гIямру делшес диргаладулхъути анцI­бу­кьуначила дебали дугати сатирала назмурти дурадулхъутири ГI.Иминагаевла, Р.Нуровла ва С.ГIябдуллаевла произведениебира кадирхъутири.
1922 ибил дусличи бикайчицун сайри МяхIяммад ХIясанов даргантала газетала редакторли узули калунси. Ил Лавашала окрисполкомла председательла хIянчиличи катес вархьибсири. Даргала газетала кIиэсил редакторли узули калунсири МяхIяммад ТIал­­хIят. Дусличи-дус газетала кьад­ри-кьимат имцIадикIутири ва цIакьдикIутири.
1930-ибти дусмачибад бехI­бихьили, газетала ура, чумра редакторра барсбиуб. Багьла-багьлали газетала тиражра халабикIусири, газета бу­чIан­тала лугIира имцIа­би­кIусири.
Машгьурси поэт-сатирик, даргала поэзияла классик ГIязиз Иминагаев сунела назмурти цаладирхъес сагаси хIукумат кабизахъайчи ве­хIи­хьиб­сири. Мисаллис буралли, «ИшкIи» бикIуси назму 1912 ибил дуслизиб, «Судьяби» назму биалли, 1914 ибил дуслизиб белкIунсири. Илдигъунти ва цархIилти илини делкIунти назмурти итди дусмазир печатьлизир дураэс сегъунтилра имканти лерти ахIенри. Поэтли ялчнадли вашухIели дучIутири сунени цаладяхъибти назмурти. Даргала миллатла республикала газета дурабулхъухIели, гьайгьайрагу, ГIязиз Иминагаевла назмурти газетализир кадирхъутири, ва поэт даргантала ухIнав машгьуриубсири.
ЧебяхIси ВатIа дергъ бехIбихьес гьаларти дусмазиб (1940-ибил дус) поэтла «Сахълира» назму дурабухъунсири.
Дургъби дехIдихьили, тамандиайчира даргала газетали сунени биубсигъуна къайгъи дакIубарибсири гъармука душмантачи дубурлантала гьими акIахъес ва бузерила фронтлизибти дубурланти, лерилра къиян-жапаличи хIерхIеили, бамсри агарли бузахъес. Фронтовикунани чула гъамтачи делкIунти кагъуртира кадирхъутири газетала бяхIянази.
Машгьурси гIялим ва педагог Сагид ГIябдуллаевлира даргала газеталичил бархбас мурталра бузахъусири. Илини делкIунти «Канилис дарман», «Гъази секьяйда учIиба?», «Мусахъай» ва цархIилти хабуртира даргантани газетала бяхIяназир делчIунтири.
Миллатла культура акIахъес, ил давлачеббиахъес халаси пай кабирхьулри республикала дарган мезличил дурабулхъуси газетали.
Поэзияла ва прозала ахъанайтачи абаэс багьандан, даргала газетала бяхIя­назир цаибти гунзри кацIибтири Дагъистаннизибра улкализибра машгьурбиубти поэт Рашид Рашидовли, писатель ва киносценарист ГIяхIмадхан Абу-Бакарли, поэтесса Аминат ГIяб­дул­манаповани ва бахъал цархIилти поэ­туни-писательтанира.
Мисаллис бурали, МяхIяммад Абакаровла литературала гьалар-гьаларти белкIани дакIудиубтири «Ленинна байрахъ» газетала бяхIяназир, Рашид Рашидовла цаибти назмурти дурадухъунтири 40-ибти дусмазир районна ва республикала газетабазир, гьала-гьала ГI.Абу-Бакар вехIихьибсири назмурти лукIули. Илала назмурти бегI гьалар дурадухъунтири 1949 ибил дуслизир «Ленинна байрахъ» газетализир ва «Гьалмагъдеш» журналлизир. Илдигъунти белкIани лер даргала бахъалгъунти писательтала ва поэтунала биографиябазир.
Чедир гьандушибти мисалтани чебиахъули саби даргала мезличил дурабулхъуси газетала даргантас сегъуна кьадри лебсирил.
Адамтала дагьри-гIякьлу гьаладяхI дашахъесра халаси асар лебси саби иргъахънила хIянчи бирнила. «Адамтачил иргъахънила хIянчи дурабуркIни бегIла чIумаси ярагъ саби» (Агитация самое сильное оружие) викIусири революцияла сардар В.Ленин.
Кино (дубурлантачи кIел-хIябал базла бухIнаб гьачам бихуси), театр-концерт (гIяртистуни дубурла шимази дебали камли баши), радиоли ва газетаби-журналтани биалли, иргъахънила хIянчи жигарчебли бетурхахъулри. Ил­гъуна хIянчи дурабуркIнила шай­чиб газета, дила пикрили, цаи­бил мерличиб бири СССР-ла замана.
Адамтала газеталичи халаси бирхауди бири. Цаибилгъуна: газетаби дубурла мер-мусаличиб хIербирути адамтачи кьанхIедиахъубли дихи.

КIиибилгъунара: газетализибси белкI­ли­зир рахлира балкI­деш­ла багьахъ­ни­би хIедири.
Дубурланти, чула гIямрулизир челукьутала яра хIякимтани дирути дал­кI­де­шунала чебкад ихтиюрти далтахъути органтази хIебири дугьабилзути. Илди дугьабилзи редакциялизи.
Редакцияли ил кагъарра сайра гIярзализир делкIунти баянти ахтардидарахъес журналист вархьиусири. Илдигъунти журналистунани, делкIунти баянти дархьтили урдухъалри, гIядатла адамти гIеббурци. Ца мисал гьанбиркур. Чилирил «Ленинна байрахъ» газетализи: Шилизирти хIукуматла учреждениеби: шила Советла юрт, клуб, почтала хъали халасигъуна замана кьяпIкадарили сари. ХIяжатдешуни лерли махьурбазибад бакIибти адамти илдачи хIерли кавлули саби……или гIярза белкIири. Кагъарлизир делкIунти ахтардидарес газетала корреспондент Ражаб Адамадзиев вакIибсири. Ил вецIал-вецIну цара сягIят дикайчи калун шила Советла юртла гьала тIашизурли. Илаб хIяжатдешуни лерли бакIибти адамтира лебри. ДуцIрумла замана сабри. Я шила Советла юртлизив, я почтализив, я клублизив, я библиотекализив цалра хIянчизар агарлири. Лерилра кагъарлизи делкIунти баянти дархьтили урдухъун.
Бузули баргиб илини чIянкIли УбяхI МулебкIила урга даражала школа ва тукен.
Сергокъалала райкомли шила Советла председатель хIянчиличивад акьувалтули хIилхIи калунсири. Ил анцIбукь биубли гIергъи, чедир гьандушибти юртани бузерила замана гьачамалра кьяпI­хIе­дариб.
ХIурмат хIебирув гьатIи дубурлантани чул­а ихтиюрти далтахъес хIядурси газетала?
Рахлира республикала газета къул­бас­хIе­барибси хъалибаргра хIебири итхIели. Газетала подпискала багьара халаси ахIенри.
ГI.Абу-Бакар газетала редактор вируси замана бииши, газетализиб «ЗурхIяб» бикIуси литературала бяхI бирусири (Гьаннара леб ил газетализиб дурабулхъули). «ЗурхIяб»-лизир писательтала хабурти, назмурти, халкьла мухIлила пагьмула бучIантас дебали гIяхIдизести произведениеби (хабурти, багьираби, буралаби) кадирхъутири.
Почтальонни шила гумайла кабиибтас газетаби дутIибхIели, бахъалгъунтани «ЗурхIяб» литературала бяхI сабирхъусири, иларти багьираби цализи цали хьардиутири.
КъантIли буралли, даргантани «Ленинна байрахъ» газета бучIусири.
Адамла гIямрулизир кьяйда, газетала коллективла бузерилизирра къиянти замунти къаршидиркули дири. Буралли, бегIла къиянси манзил миллатунала газетабас, журналтас, жузас бакIиб СССР-ла хIукумат пашбехъубси замана.
Улкалара халкьлара лебдеш мас-давлаличи гъаргъти хIякимтани хъямбируси манзил сабри ил. Чузибад сегъуналра арцлашайчиб пайда хIебихути миллатунала газетаби дурайути редакцияби чисалра хIяжатли ахIентази халдирулри илдани. Редакциябала бюджетлис чедаахъибти арц гIяхIцадла камдиуб, дурайути газетабала тиражунира уряхIдикиб. Бузути журналистунас, корреспондентунас бедлугуси алапа заманаличиб хIелуганбиуб. Дебали къиянси агиличиб сабри газетабала редакторти. Гьамадлирив илдас заманаличир арц хIелугухIели редакцияла хIянчизартази «дузеная» бикIес?
Илгъуна бархибси ва къиянси замана кьадарбиусири, бу­нагь-хатIа урдуцаб сунелану, ГъазимяхIяммад Жаб­ра­гIи­ло­вич Юсуповлис даргантала «Замана» газетала редакторли узес.
Халаси яхIличил, сабурличил, мал­хIям­дешличил редакцияла хIян­чи­зартачи дугьаилзес гIягIнити гъай дургули, илини газетализиб бузули дахъал хIянчи дарибти журналистуни, ита-иша тIутIухIебиахъубли, калахъун. Багьла-багьлали, дус­личи-дус газетала тиражра им­цIа­бикIескабииб, хIян­чи­зартас, халаси хIебиалра, алапа бедлугесра имканбакIиб.
Газетала ветеранти Ражаб Адамадзиев, Запир Харбилов, ГIябдулкьагьир МяхIяев, МяхIяммад Рабаданов, Раисат Гиреева (гьанна мицIирли агарти) ва цархIилти хIянчизарти дахъал дусмазиб редакциялизиб бузули калун.
1990-ибти дусмазиб, улкализибси палакатдешла замана, даргала миллатла газета 100 дус биънила юбилейличи бикайчи бузули кавлан или буресра гьамадси хIебурги.
5 дус гьалаб газета 95 дус биънила шадлихъра ду­ра­беркIибсири 8-ибил дерхI­ли­чиб мерлабиубси редакцияла конференц-заллизиб. Ца бахъал гIяхIлира лебтири редакцияла коллектив мубаракбарес ба­кIибти.
Хъярхъли шалгIердухъун 5 дус. Сепайда, гьаннара шад­лихъуни дурадеркIес, чи-биалра жибарес гьамадси замана ахIен.
Илкьяйда биалра, газетала редактор Арсен Гъази­мя­хIяммадовичра, газетала уржибси ва бамсри хIебалули бузуси интернациональный коллективра, илдала хъалибаргунира газета 100 дус биънила юбилейличил мубаракбарес дигулра. Иш бархибси замана, редакцияла хIянчизартас чIумаси арадеш, разидеш, хIянчилизир сархибдешуни диубли дигулра. Рангла кIапрачил, мекъличирси цIикуриван жагабиубли дурабулхъуси нушала «ЗАМАНА» газетала гьалмагъуни имцIабиаб, тиражра халабааб.
ИншаАллагь, биру АХЪРИЛА ВЕГIЛИ нушала республикалара улкалара халкьличи уркIецIи. ДягIли ардухибти хясаван детахъесгу излумира!
Редакцияла хIянчизартас гьаннала гIергъира чуйнара газетала юбилейти дурадуркIес имканбакIаб.