БебкIаличил — дяхI-дяхIли

Пашбехъуб ил­да­­ла жагьси хъа­ли­барг. Мя­хIяммад гIур­ра дягIван азадсили ве­таур. Жагь­дешла пишни ур­хIедатур виалра, ил хъа­либаргла хъарихъ сайри, някъ акьухIели узули ви­ри: бу­кIундеш дариб, урхьула дубларти диркьурбачира виу­ли, дяхIила кьапIни черти хIур­хъа­зира виули; хъубзарадеш да­­риб, колхозла ургубаларти лерилра хIянчи дирули, хIят­та хъарахъуназира ваиб, ит за­ма­­накIун берхIила изай­зибад илаб бузути тIунтI­ри­ван улхули биал­ра, юх, ил уруххIейуб, бе­ли­ки, ил багьандан бииши, изалара иличи гъам­хIебиубси…

Гьала хили бурес гьамадли ахIенри, МяхIяммадла гIямру гIур секьяйда даимдирил, хапли дергъла кахси хабар дубуртази хIе­баибси биалри? Юх, ил Че­бяхIс­и ВатIа дергъ ахIенри. Ил 1939 ибил дуслизиб Финляндияличил кабикибси дергъ сабри.
Чисалра дигIяндеш ахIен­ри, итхIели СССР зурбаси, чи­зи­бадалра урехиагарси Сове­тунала улка биъни. Илис ахIен­рив гьатIи поэт-сатирик ГIязиз Иминагаев дезаикIу­сира?
«Шанда тур някъбазирли
ГIяскурти сахъли сари,
Душмантази СССР
ЧIумали балтахъули.

Чис дигалра душмандеш,
Агара нушала ляв,
Чис дигалра баришдеш,
Агара нушала дяв».

Поэт викIуси «улкалис алав­­­чарси шанданна бару» Се­­верла шайчиб, гIурра гIячихъ­­баралли, Ленинградла областьла дазуличиб гапбаресли ахIенри. Илабси СССР-ла дазу жяв­­хIейчибад гьачамцунра ахIи шведунанира финананира булъули калунсири, хIятта Финляндия Россия­лизи дусмадли кабурхуси дуба-карчIа биаллира. Мякьлав душман ва, илизибад урехи лебли гIя­датла адамра­ паргъатли хIе­риэс хIейрар.
ХIера, ил секIал пикрилизи касили, нушала улкала пачалихъ Финляндияличи дугьаби­зур: Ленинградличи гъамти ван­зурби акьудатахъес ва чардарахъес ибси пикри гьалабихьиб.
КьабулхIебикиб Финляндия.
ИлхIели СССР-лис калунси дергъ бехIбихьни сабри…
Нушала пачалихъли ил дергъ халаси анцIбукьлизи-де­кIар халхIебариб, я халкьла цахI­­­набси мобилизация хIе­ба­­­г­ьа­хъур, илгъуна хIя­жат­деш агни багьандан. ХIунтIена ГIяр­мияла бяхъ чегахъес баари цIакь лебри. Или биалра, са­би гIяхIъулати ва фи­наначил дергъ­лизи каберхес хIя­дурти ба­гьа­дурти гIяр­мия­ли­зи жибариб.
Улкала ил жиличи хIерсиван увухъун уркухъан ХIяжила Мя­хIям­мадра. Дигулри илис гIяр­ми­я­лизиб къуллукъбаресра, ди­­гулри сунела гъабзадеш че­да­ахъесра. Белики, ил сабаб­ли урги ил пикриухъахъунси­ра: «Иш­ди се гIямру сари? Ца ити гIя­датлисван дуркIути. ТIягIя­ма­гарли дуркIути… Жагьилла гIям­ру шанглар нергъван руржули диэс гIягIнити сари. Улкала ж­и аргъибхIели, хIяйт или дуравхъес хIейруси адам-декIар се гъаб­за вируси?..»
Уршила пикри аргъибси Шагьаназ кьакьаракIиб.
— Жан гIямал, дила урши, паргъатии. ГIягIнивикадли, чули жиирури.
— Неш, ну гIярмиялизи къул­лукъбарес аркьулра, дергълизи ахIенрану, паргъатрии.
— Нуни балулра, хIу чина ар­кьулрил! Балулра нушала улка дергълизи каберхурли биъ­нира…
— Ну хъулив виаркайъни, бархьсилизи халбирулрив?
— Вай, дила гIямал мадуъ, хIу нушала царигу левси. Хъалибарг хIечи хъарли биалли? ЗягIипси дудешли се гIямал биру? Илала някъбачи нура кIелра рузира хъаркадирулрав? Иличила пикрихIевхъунрив?
Нешла гьужум цIакьсири, аммаки МяхIяммадла сунела хьул бетерхахъес ибси кьас гьа­тIира цIакьсири. Юх, дигули ахIенри илис илкьяйда нешла уркIи бячи гIярмиялизи арукьесра. Пикриухъун, пик­ри­ухъу­н ил, ва сабаб баргиб.
ИтхIели илала хабардерхурси ябу Къарабагъ зягIипли саб­ри: чумал бархIи кьяшмачи тIаш­­бизес хIебирули, кабихьи калири.
БархIехъ МяхIяммадли нешлизи иб:
— Биаб хIу рикIуси, дила аба. ЧIянкIли дила ца вягIда леб…
— Се вягIда бирулри?
— Се ахIенну, ишкьяйда би­­­рехIе: жагIял, савли ну дила Къа­­рабагъличи гъамирус, на­гагь­­ладан, ну чеибхIели, ил ахъ­биэс хIебиалли, хъулив кавлас; рах­ли бажардибикалли, гIяр­мия­­лизи аркьяс. Разилирив, ди­л­а неш?
Шагьаназли дубхIехъиб, ам­­ма уркIила рухIнар паргъат­риуб: ил рирхулри зягIипси урчи леб­си мерличибад вяш­хIе­­­­булхъ­ниличи.
Сепайда, неш хатIарикиб.
Савли сунела вегI сунечи умутличил хIеризурхIели, Къара­багъли бекI пялхъярбариб ва, цIа­кьанира дучили, харчбизур, су­нечи гъамли тIашизурси Мя­хIям­­мадла шайзи бекI къужбариб.
Ил бикIусигъуна сабри: «Гьу, буюр, МяхIяммад! Дила ахIмакь вегIбекI, ну хIядурлира хIечил барх сапарличи дурабухъес…»
Шагьаназлис гIур буреси кахIелун, рякьи илини гьаргалабси къярдаличибси уршила гIяндан варгьи кабухиб ва илала хъуцIрумачи чекахъиб.
— Дила багьадур, хIуни сархибси гIяндан варгьи гьаргалаб гIемсли берги дигули ахIенра. Гьунби гIяхIдираб…
Ил бархIи Уркухъла шилизиб, райвоенкоматла азбарлаб, гьар­ли-марси шадлихъ саб­­ри. Ила цалабикилри Мя­хIям­­­­мадгъунти саби гIяхIъу­ла­­ли гIярмиялизи аркьути ду­бур­­ланти: илди-ургаб лебри сир­хIя-муирала лерилра ши­ма­ла вакилти. Разидешла ва, ца­бу­тIа­ван, пашмандешла шад­­лихъ дам-дядли бемжахъур­лири. ГIярмиялизи гьуниббалтути урш­­бира, илдачил барх ба­кIиб­ти тухум-агьлура делхъли­зиб са­бем­цIурлири.
ХIера, МяхIяммадличи занта кьаркьа вегI, сайгъуна сем­цIур­си ца урши гъамиуб, някъ цIа­­цIабариб.
— ТянишдирехIев? Нуша­кIу­н дарх гIярмиялизи аркьути­ра?
— ДирехIе, гьайгьай, — иб МяхIяммадли ва сунела у буриб.
— Наб ГIяхIмад бикIар, кIи­шан МяхIяммадла урши сайра.
— Дебали гIяхIси. Гьунчиб гьал­магъуни балбикили бирар. ХIу­ра нугъуна хъалибарг агарси ургуд?
— Юх, дила хъалибарг лебси саби, Мухтар бикIуси бара акIуб­си уршира лев.
«ХIерагу, — пикриухъун Мя­хIяммад, — хъалибаргра батурли, сай гIяхIъулали илра гIяр­миялизи аркьули сай. Ил­кIун гьатIира гIяхIгъабза уили сай…»
— ГIяхIмад—узи, ургьаб хIе­ла урши! АркьехIе неш-ВатIайс къуллукъбарес.
Илдачи ил манзил цагьатIи гIулухъа гъамиуб. Ил ахъ-ахъси къаралдила вегI сайри. Иличир белкунси хIябсурра бекIличиб маза кьапIара лерри.
КIишан ГIяхIмадли иб:
— МяхIяммад, ишра нушала юл­даш сай. ГIябдулкьагьир би­кIар, Хъярбукла шилизивадси мегь­ла уста МяхIяммадла урши сай.
МяхIяммадли илала някъра цIацIабариб.
— ХIябал гъабзала авид гIурра уржили бирар. Гьанна ну­ша сихIрула хабарлизирти ца нешла хIябал нартличи мешудиркули ахIенрара?
— Сарра, сарра,— разили пиш­бяхъиб илала сагати юлдашуни.
— ХIебиалли, дила узби, Ва­тIан багьандан гьаладяхI!..

ГьархIебизурси отпуск
Чумра дарган гъабзали
Ганз кацIиб душмайчибяхI.
Чумлара гIязизти жан
Ахъдуциб зубрачидяхI.

МабакIаб цалра бархIи,
Дергъ ибси дев аргъибси.
Мабиаб цалра сягIят,
ЦIуръаби цIумбухъунси.

Карелияла ванзаличир хIеб бараван чериргъулри. Март баз биалра, мер-муса дя­­­­­хIила кIилкIмазир калири: ва­­цIур­би гьачамлис цIуб арц­ван лямцI­булхъуси шахли дуцилри, кам­кадиубти жаниварти ва арцанти, пукьнира дархь­датурли, бер­гесилигIир къяйцI­­лизир сарри.
ТIабигIят лехIдешлизиб саб­­­ри. Белики, даргудути тупа­ла тIа­­ма-гьамалира, са­мо­ле­ту­на­ла, бомбаби-гIя­ра­дабала ках­­ти кIух-айра лерил ­ми­цIи­р жан гIянцI­дарили дии­ши. Гьан­­на, дергъла ряхяма тIаш­ди­зур­­хIе­лира, Каре­лияла ванза тахь­ли ва уркI­бу­хъун­сиван ле­­балри.
1940 ибил дусла мартла 12.
Тах шагьар Москвализиб нушала улкала ва Финляндияла вегIбекIуни цалабикиб. Илаб кьабулбарибси хIукму хIясибли, Финляндияла верхIел район мерладиубси ванза СССР-ла бетаур, гIе, гIе, гьаб-уб Россияла бируси ванза чарбухъун. Илаб хъархIерагарси Карело-Финская ССР акIахъуб.
Ил Совет хIукуматла улкалис халаси манпагIятдешла анцI­­букь сабри. ХIябалра бай­хъа­­лара баз духъяндитIунти дергъла бурхIни таманкадиуб­ли­ри. СССР-ла мурад бетаурли­ри, сепайда, ил чедибдеш бахъ дурхъали кабизурлири кьа­дин: 126 азир бургъан-крас­­ноармеец илаб алхун, фи­­нанала биалли детахълуми камти сарри – 26 азир бургъан.
Тарихла баянти хIясибли, гIяхI­­цад нушала бургъанти око­пуназиб миъбяргIили беб­­кIил­ри, калунтира дяхъи-хъас­ли­зиб ва берхили ахъсахъуна­чи шурбухъири. Нушала гIя­р­мия, финанала цIакь пик­ри­лизи кахIесили, бахъ умутчебли­ чебухъихьар, дявилаша­л гIя­хIил хIя­дурхIебиубли уббухъун: гьужумтачи бурхьути красноармеецуни душмантала, сабира бетонна къалурбази ва дзотанази дебакабиубти, хIяр­хIу­ба­ла заблиу бикиб…
Дагъистаннизибадти хIябалра бур­гъан МяхIяммад ХIяжиев, ГIяхI­мад МяхIяммадов ва ГIяб­дул­кьагьир МяхIяммадов игъбарла бегIти уббухъун, ва илдас душ­ма хIярхIубазибад берцес би­киб.
Илдани къуллукъбируси 461 ибил стрелковый полк ца бархIи майдайчи тIашбатур. Полкла командир илдачи дугьаизур:
— АхIерти красноармеецу­ни­! Мубаракдирулрая чедиб­деш­­личил! Дергъ таманка­биуб­ли­ саби. ИшбархIи­ли­чи­бад Фин­­­ляндияла душ­манти ну­шала ван­заличиб хIебирар. Гьур-р-ра!
Командирла «гьурра» лебтанилра гIеббуциб, ва ил тIама бяхI­чиси ядала вацIализиб гIеб-гIебагьур.
БархIехъ чятирла къазармализи 2-ибил ротала командир лей­тенант Леонид Самойлов ацIиб. Бамсриихъути бургъанти, ко­мандир чеибхIели, харчбизур.
— Красноармеецуни, асубирар бамсриахъес, — иб лей­те­нант­ли, илдас паргъатби-ахъес някъ гьакIбирули, ва гIур чебатур. — Чинава ефрейтор ХIя­жиев?
— Гьалмагъ командир, ургъан МяхIяммад ХIяжиев къарауйчив сай, — иб жагьил сержантли.
— Хъярхъли ил варсвара ва набчи вакIахъа!
— Аргъира, гьалмагъ лейтенант! — илира или, сержант, ца ургъанничил варх, чятирлизивад дуравхъун.
Лейтенант Самойлов вахъ­хIи хIерли кахIелун: МяхIям­мад дуцIли чятирлизив да­кIу­ухъун.
— Ефрейтор ХIяжиев! Ма иш кагъар, вацIализибси 3-ибил ротала командирличи ба­­ахъес гIягIнили саби.
— Аргъира, гьалмагъ лейтенант!
— ХIябъибил рота чинаб сабил балулрив?
— Балулра, нушачибад шел километрла удибси вацIала чIянкIбикличиб саби.
— Илдала командир чи сая?
— Старший лейтенант Виктор Касьянов.
— ГIяхIна, хIечил варх юлдаш вархьишав?
МяхIяммадлис ко­­ман­дирла ил суал гIяхI­­хIебизур: «Илини ну пайдаагар крас­­­ноармеецлизи халирули хIейал­­ли? УрухкIули сайрал ахтар­­­дивирули хIейалли?..»
— Гьалмагъ лейтенант, ка­гъар нуницун биахъис! Чилра хIя­жатли ахIен!
МяхIяммадлис ил хъар­баркь леб­гIеб гIяхIбизур. Ил­­кьяй­­да хIебирару, эгер 3-ибил ро­тализиб къул­лукъ­би­­рули биалли сунечил барх гIяр­миялизи бакIибти ГIяхI­мадли ва ГIяб­дул­кьа­гьирли? ДекIар­бикибла баз­цад­хIи ди­килри, сен сабил илди, сели бир­кьулил, се бетаурал, бел­ги­ли ахIенри. Ва гьанна юл­да­шу­ни чебаэс дигулри илис.
(Хьарахъуд бирар)