ГIярмицла гIядатла гIямру

ЦацахIели ца пикри башар дила бекIлизи: «Секьяйда деркIишира нуни, рахли ЧевяхIсини галри, цадехI гьатIи гIямру?». Се санигIят касили узишира ну илди кIидехIэсти гIямрулизив ибси мягIнализиб саби наб бурес дигуси.

Гьала хили бурулра: учительли, хIевзаси. Пед­учи­лищелизи учIес керхнира халаси хатIа сабри нуни бариб­си. «Шилизиб хIянчи бирар, бетIу, урцул лугути сари» бикIутала гъайличи лехIризурли, дила хала нешли вархьибсири ну, 13 дусцун виубси урши, Сергокъалализи учIахъес. «Азира итав сай, аттабала, илинира хIед кумекбиру», — чебатурсири илини, ну архIяла дурав­хъунхIели. (Ази дявтазивад чархIевхъунси дила дудешла узикьар Хасбулат Шихшаевла уршири, набчив 6 дус халаси. Нуша ца юртличир хIердирутири, ва нуша, узбас, ил халаси узиван вилзусири).
Ну, педучилищелизив учIухIели, авал дусла ухIнав кIина белчIуди бархьбатурли гьавухъунсира. Гьаву­хъунра цаибил дус учительли узухIелира. БикIуливан, гIурра чебхIебикиб набчибад баркабан мугIял­лимла хIянчи: ахирличивра цугли 40 дус къябхIердили учительли узес чебуркъуб.
Ну виштIахIелил ахъти, черяхIти хIяланани алав­уцибси адамри, ца девли бурасли, романтик. Ну ветаэс дигути санигIятунира илдигъунтири: геологла, ургъанна, летчикла, журналистла…
Тамай 18 дус виъхIейубси ну 1965 ибил цаибил байхъу дуслизив Узбекистанна Бухара шагьарлизив хIерирулри. Илаб нуни летчикуни руркъуси дявила училищелизи учIес керхес кьасбарира. БетхIеур.
Университет таманаили гIярмиялизи вякьи виаслири, ургъанна санигIят гIямрулизиб чеббикIили, ну офицерли калес вирусири. Набчил барх бучIути цацабехIтани чула гIямрула гьуни ил тяхIярли даимбариб. Ну ДГУ-лизив учIухIели, илаб дявила кафедра лебсири, ва белчIуди таманаибти, лейтенантла ура бедили, офицертани гIяр­ми­ялизи бурхьутири. Ну биалли, кIел курс таманаили, белчIуди бархьбатурли, гIярмиялизиб къуллукъбарес арякьунра.
Илавадра вираси ну (гIярмиялизивад) дявила учили­ще­лизи учIес укьес. Камсилра къайгъибарибси виасри, ну дявила политикала училищелизи керхес вирусири. Нуни къуллукъбируси дявила частьла командирли наб ил гьалабихьибсири. Вираси летчикуни руркъуси учили­ще­лизира укьес. Сепайда. Нуни бурес хIейрус, сен нуни илкьяйда хIебарибсирил. ГIярмиялизибра наб вайтIа хIебири. Бурес вирус, ну илавра дила мерличиври викIулира.
Сунела частьлизивад Дагъистайзи призывникуни «асес» вакIибси капитанни нуша, дагъистанлан 30 урши, Камышин шагьарлизи ардукибтири. Камышин Волга хIеркI­личибси шагьар саби. Илала алгъай шайчибси гьаргси ахъси мерличиб авиацияла школа мерла­биублири. Сагали кибти бургъанти илаб 6 баз бучIахъутири, гIур биалли, бегIбарили авиамеханикла ва метеонаблюдательла багьуд­лумани, Советская гIярмияла авиационный частанази бурхьутири.
Дагъистайзибадти дурхIни чархлизибад арати бири, спортла хIязаназиб лебтачибадалра чедибирки. Мисаллис гьанушес вирусра дила унрашан иракьилан ЖабрагIил ХIяжиев. 32 килограммла гира ахъбурцнилизив ва тур­никличир гьунарти чедиахънилизив илини валтуси хIейри.
Педучилище таманаили, Иракьив математикала учи­тель­ли узуси ну камси замана 8-ибил класслизив учIуси ЖабрагIилла учительли вирусири. ГIярмиялизир биалли 6 баз дарх дучIули калунра. Ну 41 ибил взводла цаибил отделениела командирли, ЖабрагIил биалли 42 ибил взводла цаибил отделениела командирли. Школа тама­на­или гIергъи ЖабрагIил Литвализи вархьиб, ну – Сибирьлизи.
ГIярмияличила гъай­би­кIу­хIе­ли, чараагарси саби «дедов­щина» ибси дев гьан­хIебушес. «Дедовщина» саби гIяр­мия­лизиб бахъхIи биубтани сагали кибти гIярмицуни мучлаагарбирни, цар­хIил­ван буралли, «старикунани» («дембельтани») «салагабачи» гужбирни. Илгъуна секIал гIярмиялизиб биэс цугбиркуси ахIен, амма леб.
Нуни кIел дявила частьлизиб къуллукъбарибси саби, амма чинаралра наб СМИ-базир чучила дурутигъунти «дедовщинала» лишанти къаршихIедикиб. Авиашколализиб, офицерти-преподавательтира нуша руркъути сержантунира ахIенти, лебилра цархIилти ца призывла солдатунири, ил багьандан илдала ургаб «старикуни» ва «салагаби» биэс хIебири. Лебилра илди 6 базцун сабри барх кавлути.
Авиашкола таманаила гIярмиялизибси къуллукъ даим­ба­рахъес ну вархьибси частьлизибра тяп илгъунари су­рат. Цара байхъалара дус ну самолетунас къуллукъ гIеббиахъути хIянчизартала взводлизив метеонаблю­дательли калунсири. ГIе, нушала ургаб бири «стари­кунира» «салагабира», амма нуша абзур бархIи дявила аэродромличир дарх дирутири. Нушачил барх бахъал офицертира бири. Дявила Уставла тIалабуни хIясибси хIебири ил частьлизибти офицерталара солдатуналара бархбас. Нуша-ургаб юлдашдеш имцIали дири. ЧIянкIли цайна «дедовщинала» лишайчил ну къаршиикибсира.
Камышиннизиб авиашкола таманаибси ну Новосибирскла мякьлабси Толмачево аэропортлизи (дявила самолетуни лерси) къуллукъбарахъес вархьира. Частьлизи ваира кьанни, бархIехъ. Савли столоваялизир кьацIли дукухIели, дежурныйли дила гьала гIявадешла бутIа кахIебихьиб. Нуни дила маслола бутIа чинаба или хьарбаибхIели, столла гIела набчи къаршили кайибси ца вабза солдат викIар: «ХIед масло бируси ахIен». ГIелабти солдатуни бара дукарбяхIиб. Дуги кьанни вакIни багьандан, ну берка бекIахъличи (доволь­ствие­личи) катес балкьхIеурли бургар викIули, нуни селра хIеира.
КIиэсил бархIи савли кьацIли дуку­хIе­лира наб масло кабихьес «хъумкартур». «Чинаба дила масло?» — хьар­биулра нуни гIурра. «ХIела маслола бутIа полуостров Даманскийлизив ясируцибси Китайла солдатлис бархьили саби», — гIурра викIар набчи къаршили кайибси баягъи ит солдат. «Иш гьакIлис хунвейбинтас хIела бу­тIа маслола саби лугуси», — ира нуни ва, ахъиуб­ли, илала гьалабси кьацIра ва кьацI­личи кабихьибси маслора урасира. Чилилра селра хIеиб, хунвейбитунала юлдаш, чайя­лра хIедержили, арякьун. Набчил варх жу­мягIялра хIетурли, «дембель» хъули вархьиб.
Термометрли 40 градус чедиахъухIели, Сибирьли­зибичиб Волгаличибси 20 градусла бугIярдеш вайси бири. Камышин шагьарлизибси гIебшнила ва янила аргъ сунела бяргIибси дягIличибли МяхIячкъалализибси аргъличи мешусири. ХIейгахъаси наб Камышиннизив хIерирес.
СибирьлизирхIели биалли нуша хIебла замана под­шефный пионертала лагерьлизи дашутири, иларти кьар дердили мер-муса умударили, дурхIни бакIайчи лагерь лайикьси куцличи бушес. Янила гьарил итни бархIи Толмачево-алавси вацIализи лыжабачил кадулхъахъес дикутири. Цайна кIел моторла бегI ЛИ-2 самолетличир В.И.Ленин ссылкализив калунси Шушенское бикIуси шили­зира дукира. ГIеладяхI чардулхъухIели, буркьа само­летла ца мотор тIашбизурли, Абаканна аэродромличи кадиэс чебуркъубсири.
Халати гIяхIли башули бири нушачи. Ну дежурст­воличивхIели, набзибад Советский Союзла кIина Игит генерал-лейтенант Бедани аргъла карта сасибсири. Карта жагали бицIахънилис наб илини баркалла багьа­хъурсири. Дила космонавт Волинскийличил барх касибси суратра лебси саби.
ХIебалас, сен хьулхIевхъунсирил ну гIеланачив офицер ветаэс… Сибирьлизи, гIярмиялизиб солдатли къуллукъбарес, ишбархIи укаслира, аркьяс. ГIурра цадехI гьатIи гIямру? Илдира нуни, деркIибти тяхIяр­ли, дуркIаси ургус. Баркалла, хIейги. Гьалар дарибти хатIаби гIурра тикрардарес?