Барсдеш акIахъес вирар

Дусличи-дус дарсдикIули са­ри адамлара тIабигIятлара ур­гарти бархбасуни. Ил­кьяйдали ташмишикIести далагар­де­шуни кадиркухIели паргъатагар­биубли, иш­бархIи урехиагарси дунъя­ли­чиб хIер­биэс дигули саби гIялимтас, па­ча­лихъунала руководительтас ва гIя­датла адамтас. Адамла авараагарти бар­­кьудлумачибли букьбулъуси тIа­би­гIят­лис се бетаэсара или пик­ри­бикIули са­би бахъалгъунти. Адам ахIену гьатIи тIа­бигIятлис зарулта виркьес даи­миуб­си?

Дунъяличиб хIербирути верхIел мил­лиардличибра имцIати адамтала кьисмат цагъуна саби: яра цахIнабли лебилра мицIирли кавлан яра нуша-алавси тIабигIят букьбулэс даимбиалли, ба­лагь-кьадар тIашаэс хIейрар ва цахI­нар нуша улхехIе, цархIил тяхIяр биэс хIе­бирар.
ТIабигIятлизир балагь-кьадарла анцI­букьуни кадиркниличила жяв за­ма­нализибал гIялимти-философуни пар­­гъа­тагарбирутири. Илди бикIутири адам тIабигIятличил цавалги хIериэс хIя­жат­си саби, илкьяйда хIебаралли, адамти ахIенну, дунъяличир цар­хIил­ти мицIирти жанра дархли пяхIли детихъур или. Сецад-дигара баянти делчIес вирар жузазир, хаслира азирти дусмас гьалар делкIунти Кьуръайзир ва Библиялизир. Илаб бурули саби адам, Аллагьла (гI.т.) гьунчивадли чев­вал­кIи, тIабигIятличи къаршити анцI­бу­кьуни дурадуркIули хIериралли, иличил сунес диганта виркьалли, нушала ванза бубкIар или.
ТIабигIят мяхIкамбирниличил, экономикаличил, тIабигIятла ибкьси агиличил дархдасунти кахти анцIбукьуни кадиркнилашал дахъал пикруми дурули сари декIар-декIарти манзилтазиб хIербирути дунъяла гIялимтани, писательтани, философунани. Илкьяйдали немецунала машгьурси философ Г.Гегельли белкIунсири: «Адам хьуликIуси сай дунъя бяркъес, ил сунечи лехIбилзахъес. Илкьяйда биахъес багьандан, гьала-гьала ил букьбуэс хIяжатли саби ва лебсиличиб ункъли чебаахъес хIяжатси саби». Нушала улкалан С.Залыкинни белкIун: «… Инсаният гъамбиубли саби ишгъуна далилличи, тIабигIят мяхIкамбирнилашал барсдеш ахIекIахъалли, ил бубкIар. Урехиласи даражаличи бетикили саби ишхIелла манзил». Немецунала машгьурси ца философли лукIули сай: «Ванзаличиб хIела цайли цаси искусство саби, адам, гьарил секIа дазу бални!». Илини балахъусири нушала ванза ца адамлацун хIебиъниличила, «нушала хъали – Ванза» инсаниятла биъниличила. Лерилра мицIирти жан илди мицIирдешла ца бархбас саби или викIусири ил. «Ил барсбарес хIяжатси саби халаси мяхIкамдешличил», — викIи философ.
Россияла гIялим, агроном А.Бо­ло­товли сунела хIянчурбазиб чуйнара гьан­бушибсири: «адамла бе­кIа­хъу­­ди­ла гьарзадеш дигахъуси саби тIа­би­гIят­ла даражализибадли, ил мяхI­кам­бир­ни­ли­зибадли. Адамли сайра цар­хIил­тира ил мяхI­камли бихIяхъес бур­си­­­бирес хIя­жат­си саби».
Англияла гIялим-философ Т.Морли бурусири сай давлачеввиэс багьандан адамли алавси тIабигIят букьбулъахъниличила ва мицIираг хIердирути мерани пайдаладирес асухIебирниличила. Францияла гIялим-зоолог Жан Батист Ламаркли лукIули сай: «ВегIла хIяжатуни урхIлайчир гьалар чедиуси ахмах адам, челябкьлаличила пикрихIевхъи, сайгъунти адамти агарбирнила баркьудилизи ихъули сай. Илини ванза пайдаагарсили бетарахъули саби». ЦархIилти гIялимтала ва пикрикартала тIа­бигIят мяхIкамли би­хIес хIя­жатли биъниличила да­хъал лер адам пикриухъахъести па­сихI­ти пикруми.
Лебил дунъяла тIабигIят букьбулънила урехи леб ишбархIира. Адамла гIякьлу-дагьрилизирра ил мяхIкамли бихIес хIяжатли биъниличила дарсдешунира диахъес чебиркур. Берк-бержла ва давла-масла дурабадли, нушаб хIя­жат­ти сари алавси тIабигIят ва илабси уму­си гьава, шин ва гIяхIси даражала берк­луми.
Лебил дунъяла арадеш мяхIкам­бир­нила организацияла баянти хIясибли, адамла арадеш 75-80 процентла кьадарлизиб тIабигIятлизибадли дигахъуси саби, 20-25 процентла биалли — генетикализибадли ва медицинализибадли.
ГIялимтала пикри хIясибли, тIабигIят ишкьяйда нясбирахъули ва букьбулъахъули калалли, 2020-2040 -ибти дусмас адамти бебкIала урехилизи биркур. Илди бегIлара бахъбикIуси манзиллизи халбирули саби 1975-2000-ибти дусми. Гьанна 7 миллиард адам хIербирули биалли дунъяличиб 2025 ибил дуслис ил лугIи 8 миллиардличи абиркур. Илдазибадли 1,5 миллиард адам дебали мискинни хIербирар. Лер адамла гIямрулизир гIяхI­ла шайчи дарсдиубти бетуцуни, амма ши­ма­зибадли халкь шагьуртази гечбирнили ва шагьарланти имцIабикIнили далагардешунира алкIахъули сари. ХIян­чила мерани камдикIули сари, имцIа­ди­кIули сари жярга-зекъ, нясдешуначирли излуми дакIудулхъули сари, яшавла даража гIяш­бикIули саби, адамти-ургарти бархбасуни нукьсандиркули сари, хъалибаргуназир ва хIянчила мераначир гьими-кьяс имцIадикIули сари, наркотику­на­чил ва держличил дархдасунти вайти анцI­­букьуни дахъдикIули сари, хIязла ва цархIилти зараллати баркьудлумази ихъу­ли саби.
Инсаниятла тарихлизиб гъаибил даршдуслихъ бегIлара дахъал хIи кар­тIибсили ва кьяркьсили сабри. Ил­хIе­ли кIел дунъяла дергъ кадикиб ва 130 мерличир дургъби диубтири. ИлхIели 100 миллионничибра им­цIали адам алхунтири. Аме­рикалантани Япониялизиб хIя­лумцIурси атомла бомбали, Аралла, Биополала (Индия), Чернобыльла, шинна удибси атомла «Курск» лодкала бухIнаб кабикибси мусибатунани ва дахъал цархIилти кахти анцIбукьунани балагь-кьадар хибтири халкьлис.
Камли ахIенри терроризмали диахъубти мусибатла анцIбукьунира. ХъумхIерту адамтани Москвализир, Волгоградлизир, Каспийсклизир, Буйнакъсклизир, Бесланнизир, Грозныйлизир, США-лизир, Пакистаннизир, Сириялизир, Афганистаннизир, Франциялизир, Иракьлизир, Ливиялизир, Ливаннизир ва цархIилти мераначир кадикибти балагь-кьадарличилара.
20-ибил даршдуслихъла ахирличир ва 21 ибил даршдуслихъла бехI­би­хьуд­личир имцIадиуб шин чедидурхниличил, дегъбиъниличил, дугIби дулхъниличил, цIа­диркниличил дархдасунти балагьла анцIбукьунира. Илди дархдаси сари цахI­набли дунъяличиб ванадеш им­цIа­биъниличилра. Илала дурабад­лира, дунъяла океан ахъбикIнира гIялимтани халаси мусибатлизи халбирули саби. ЦархIилти тIабигIятла балагь-кьадарра: вулканти дурадулхънила, зурбати цик­лон­ти чедурхнила, эпидемия да­кIу­бул­хънила… имцIадикIули сари.
Мерс далкьнили, шин чедидурхнили, цIадиркнили, дегъдешли… тIабигIят зягIип­биркахъули саби. Илди анцI­букьуни тIабигIят мяхIкам­би­ра­хъутази халдирулира дирар, амма инсаниятлис урехилатира сари. ИшбархIи дунъяла гIялимти къайгъилизиб саби тIабигIят берцахъести тяхIурти далдуцес. Илгъуна берцуди баргес багьандан адамтира кумеклабиэс хIяжатли саби, тIабигIятличи къаршили кахIебизурли.
ХIейгеси биалра, адам даимиубли сай тIабигIятличи къаршили дураулхъес. Гьайгьай, тIабигIятлира уркIецIибирули ахIен. Дукьдулъули сари гьанналаур дузахъули калунти ванзурби. Нушала улкализир илгъуна даражаличи дикили сари 132 миллион гектарлизирадли 87 миллион гектарличирра имцIали ванзурби, республикализир – 60 процентла.
Илди балагь-кьадарличил дархли излуманира адамтас халаси бяхъ чейгахъули саби. Гьар дуслизиб туберкулезлизибадли 22 азир адам бубкIули саби. СПИД-ла, букIмала изала (гепатит), чахьала, дуцIар-ружерила, полиомиелитла, брюшной тифла, онкологияла ва цархIилти излуманира дебали вайси аги алкIахъули саби.
Ишдуслизиб лебил дунъяла халкь урехилизи бикахъибси Covid-19 бикIуси изалара дакIубухъун. Илинира азиртадли ардухиб адамтала гIямру. Белгили ахIен гIурра сегъунти балагь-кьадар гьаладирхьул тIабигIятли. Илди камхIедирар дунъяличиб халкь им­цIабикIули лебай. ИшбархIилис ду­нъя­личиб хIербирути адамти авнали им­цIали саби биэс хIяжаттичиб. ГIя­лимтани бурни хIясибли, адамти кам­би­кIес бехIбирхьур 2050-ибти дусмазиб. Ил­хIели 12 миллиард адам хIер­би­рули би­рар.
Грекунала гIялимтани бурусири адамлис дигути дахъдикIар, тIабигIятли лугути камкадикIар или. Адамти иш­хIей­­­чибадли Ванзаличиб хIербиэс бур­­сибиэс хIяжатли саби. Илини сунес дигути даарила кьадарлизирцун тIа­лаб­дирес чебиркур ва тIабигIятла дав­лу­мира мяхIкамли дихIес хIяжат­бир­кур. ЧIянкIли жамигIятла гIямру тIабигIят­ли­чил дархдалгахъицун вирар инсаният бер­цахъес.
М.Шихшабеков, профессор
М.Абакарова, ДГУ-ла тIабигIят мяхIкамбирнила шайчибси кафедрала хIянчизар