Гъабзадешла гьалаб икрамбирулра

Арбякьунси даршдусла 1979 ибил дусличибад бехIбихьили Советский Союзла ОКСВ-ла (ограниченный контингент советских войск) ибси уличил нушала улкала бургани гIяскурти Афганистаннизи дархьес хIукму дурасибсири. Ил нушала улкалис, итхIелла СССР-лис урехи хIебиахъес ва югла шайчирти дазурби дебадиахъес, чябхъинти хIедиахъес кьасли барибси хIукму сабри.

Афганистанна улкала духI­­нарти далагардешуни дехI­­дихьибтири 1973 ибил дус­лизирал ва 1978 ибил дус­лизир дебали ибкьси агиличи шурдухъунтири. Нушала гIяс­курти даршудеш калахъес кумек­барахъес, хIукуматла ва цар­хIилти объектунас къараул­ба­рахъес дукибтири. Амма хIя­кьи­­кьатлизиб биалли илданира дяв­тазир бутIакьяндеш да­риб­тири.
Ахъушала районна машгьурси Балхъарла ши. Ил шила у аргъибсила хIулбала гьалар кегIебти хьунул адамтала манавша рангла кIунби ва устадешчебти булхъран хьунрани дирути жагати тIалхIяна гьаладилзан.
Наб ишбархIиван гьанбиркур Балхъарла шилизи дила цаибил архIя. Ила бегIтира нура халати узбачил рарх разиси хабарли рукибсири — Афганистаннизивадли дила узила юлдаш МяхIяммад чарухъни сабабли. Илала талихIчевси дудеш СалихIли, бучили лебил халкь, халаси сяхIбат барибсири. КIидерхIла хъулри разити адамтани гарчли дицIилри: шанти, тухумти, юлдашуни. Илар далай-делхъла макьамти зайдикIулри. Ну, риштIаси 12 дусла хъяша рурсилис ил халаси байрам сабри. МяхIяммадла неш Умукурсумли, хъули чаррулхъухIели, наб жагати кIел булхъран хъаба пешкешдарибтири.
Идрисов МяхIяммад Сали­хIо­вич Балхъарла шилизив, колхозла председатель СалихIла ва учительница Умукурсумла берхъибси хъалибарглизив акIубси сай. Шила школа хъараахъур гIергъи, илини МяхIячкъалала шила хозяйствола институтлизиб белчIуди даимбариб. Инс­ти­­тутла цаибил курс белчIи гIер­­гъи, ил гIярмиялизи живарибсири.
— МяхIяммад Афганистаннизи хIу секьяйда викибсири?
— ГIярмияла къяяназив­ Грузияла Лагодехилизи­б къул­лукъ­бирули ка­лунра. Илаб акIахъубсири хасси бусур­ман­тала отряд. Нушала взвод­ла ко­мандир вирусири старший лейтенант Ну­расул­мя­хIям­ма­дов МяхIяммад ГIяб­дул­лаевич. Илаб нушани дубуртар ва диркьурбар мераначиб хIя­жатси бяркъ касира, парашютуначил тIяхI­ди­кIу­ли, жура-журала ярагъ пайдаладирули уюнти дяркъурра. Нушази багьахъурсири Афганистаннизи аркьниличила ва 1984 ибил дуслизиб спецназла батальон ила бухIнабухъунсири. Ну спецназла ротала старшина варира.
— Се хъарсири хIушачи?
— Нушала отрядличи хъар­барибсири карбунти гьу­нир­далтахъес ва укадиили душ­мантала колоннаби тIутIу­ди­­рахъес. Иларти дявти хас­ти дявти сарри, бегI гьалар ну­шала гIяскурти дур­­гъахъес ахIен­рину жидарибти, илаб­тас ку­мек­барахъес сарри, амма нушаб им­цIаливан дургъес чевкъулири. Ил­хIе­лира урхIла ВатIан багьандан, илдала челябкьла багьандан. Гьайгьайрагу, къияннири, солдатла битIакI 70-75 килогамм бирухIели, вегI­личил барх 40 килограмм дехла бихес гIягIнисири. Беркесил, шин, ярагъ, патиранти ва гранатабира. Марш-бросок 10-15 километрличи гIер­къа­бил­тIусири, сегъуналра цIакь агарли кайкибхIели, чакарла кьякь мухIлила кабихьили, гIур гьуни даимбирусири. Укес мурт ва чинаб бетарарал гьала хили ба­луси ахIенри. Даршути гIямрура дявтира дебали де­кIар­дулхъути сари кинолизирван ахIи.
— ХIера, киноличила гьан­бу­ша­хIелли, Афганистаннизирти дявтачила касибти «Кандагар», «9 рота» бикIути фильмаби чедиахъу. Илдачи вирхес вирару?
— «9 рота» фильмлизирти анцI­бу­кьу­начила гъайикIалли, иларти гьарилти бутIни лертири дявтазир, де­кIар-декIарти мераначир детаурти, ам­ма режиссерли илди сягIят байхъа ман­зиллизи учидяхъили чедаахъиб. Гьа­рил мер-мусаличирти дявти де­кIар­даул­хъутири: дубуртазир, диркьаличир, гъумла авлахъличир ва кишлакуназир. Нушала отряд кишлакунази бухIнабулхъуси ахIенри. Халаси дяхIи барили, беркеси агарли калунти илабти дехканти тиладибикIухIели, илдасра лугутири нушани продуктуни. Бири беркала таманбиубли гушси манзилра, хъарбаркь таманбарили базализи чардухъес далкьхIеахIелри. Нушала спецназла бургъантани балусири гьарил дяви гIергъиси биэс бирни ва ца граната вегIлис балтусири. Дявила анцIбукьуни декIар-декIарти дирутири. Гьарилли дяви сунела хIулбани чебиулри.
— ХIечил барх Дагъистайзибад солдатуни лебтирив?
— ГIе, лебри, «интернациональный» чебла ахъес ба­кIибти Дагъистайзибси ротализиб гьарил миллатла солдатуни леб или масхара бурусири. Чумал фамилия гьан­дуршис: отделениела ко­мандир МяхIяммад Тумалаевич, ГIямаров, Жамбулатов, ГIя­­лиханов ва цархIилтира. Да­гъис­танланти лебти отрядуни дегI­­лара цIакьтази, урехиагар­тази халдирутири. Илдачи се хъарбаралра таманбир­ниличи бирхауди лебсири. Къиянти мераначи дурхьутири, гIе­ладяхI хиххIедирни балули игьдибар бирхьусири. Илди гъаб­­задешличил, тIалаб­кар­деш­ли­чил, игитдешличил де­кIар­бул­хъул­ри. ГIяхIти гьал­ма­гъу­ни­ра сабри.
Ца анцIбукь гьанбуршис. Кандагар­ли­зив­хIели, илав дагъистанлан левни багьурли, тянишвиэс кьасбарира. Ну иличи гIягIниси тяхIярли ацIили, салам бедира. Се районнизивад саял хьарбаира, набчилара бурира. Ил офицер сайри, агитбригадала начальник, дила унра шилизивадси хIямшиман МяхIяммад ИсмягIилов. Афганистаннизирад чардухъунхIелира къаршидикира. ХIера, илхIейчирад нушала гьалмагъдеш дехI­ди­хьибтири, ва даимлис­калун. Иличи че, нушала узидеш гьанна тухумдешличира шурдухъун. Илала уршира дила рузила рурсира хъайчикабииб.
— Афганистаннизивад ча­ру­­хъун­хIели сегъунти пикруми да­кIиба?
— Итаб дебали буцIарлири, 60 градусличи абиркусири температура. Дила пикри лебсири, чарухъунмад шилизи, ка­сили кьацIра велкъайчи гIин­зивад шарабли ужес. Тяп илкьяйда барра барира. Ца­цабехIти юлдашунас чарбухъес кьадар­хIе­биуб…
ЦагьатIи анцбукь гьанбуршис. Май баз­личиб нуша чумал адам, къуллукъ таманбиубли хъули чардухъес замана биулри. Апрель базличир хасси балбуцличи дархьира, карбан буцес гIягI­ни­сири. Ила аркьуси кьукья, ротала старшина сайливан, нуни декIарбирусири, дила ура кабикахъира. Илаб цIакьси дяви кабикиб, ил дуги нуша алавдуцира. Авал сягIятличир имцIали калунра дургъули, кумеклис вертолетуни дакIайчи. Вертолетуначиб кIел кьукья гIура киб, бяхъибтира арбукили нушаб беркеси хиб. Душмантала дозорличи къаршибикили илхIели 2-ибил ротализибти кIел бургъан кабушибтири. Илдира набчил барх хъули чарбухъес гIягIнитири.
Илдигъунти сари дявти… Биш­тIа­хIей­чи­бад дурхIни илдани ярагъ някъла дурцахъули бургъахъес бурсибирути саби. Нушаб илди «шурави» бикIутири. Илдани бурни хIясибли, нушала гIяскурти илар лерхIели гIяхIлири, илдас кумекбирули тIутIу­да­рибти школаби ва цархIилти объектуни тIашдалтули, берк-бержлашал гIеббурцули. Нушала гIяскурти дураили гIергъи, илгъуна кумекра таманбиуб.
Наб дигулра лебтасалра хьанцIа заклиур даршути гIям­ру, талихI, арадеш диубли.
— Баркалла, МяхIяммад ихтилатлис.
МяхIяммад СалихIовичла пергер кулпет леб. Сунела хьунул Гулизарличил кIел рурсира уршира халабаахъили, гIямрула гьунчи дураиб. Леб илдачибад акIубтира. ИшбархIи МяхIяммад «ДР-ла ЦБ-ла Национальный банк» отделениела урехи хIебирахънила отделла начальникли узули сай.