…ДигIяндешуни руркъуси

АрагIебли гIилмула хьул­чи лебси биалли, ил фи­зи­каличибад бехIбир­хьу­си­ли­зи халбарес вирар, сенахIенну ну­ша хIердируси ванза биаб, зубарти, планетаби диаб, лерилра илди физикала законти хIясибли дузути сари.

Физикала гIил­му – дебали тамашаласи, су­нечи гьарилла пикри битIикIуси, мурталра сагати багьудлумачил чебир­цIу­си, кахIебурхуси урунжгъуна са­би. Физикала гIилмули ЧевяхIсила Кьуд­рат­дешлис, ка­хIебурхуси гIилмулис ча­­ра­­агарли бикьридеш ди­ру­­ли саби. Нушала гIякь­лу­ли­чил аргъес, я багьес ахъ­­ри­хIе­бикIуси, дунъяличила ба­гьу­ди бухIнабуцибси гIил­му саби ил. Дунъяличив маш­­гьур­си физик-теоретик А.Эйн­ш­тейн викIусири: «Фи­зи­ка­ли се­ца­д сагадешуни гьарг­да­рал­ра, илди бирхаудила ку­мек­­­личилцун ахIенси арзес хIей­р­ни иргъулра». Физикали рур­къу­ти сари арагIебли тIаби­гIят, диштIати секIли, лебил ду­нъя ва илизирти дигIян­де­шу­ни.
ГIилмула БархIилис гьалар, маш­гьурси гIялим, физикала гIил­мур­та­ла доктор, профессор, РАН-ла член­-корреспондент, магнетиз­мала (макь­ла­тIис­деш), вычислительная физикала, фа­зовый переходунала ва ибкьти анцI­бу­кьунала шайчивси специалист Муртазаев Ахъай Кьурбановичличил гьунираира.
Ахъай Кьурбанович акIуб­­си сай Ахъу­шала районна­ Му­­хIела шилизив. Виш­тIа­хIей­­­чивадал илизир дахъал суалти алкIутири — Бер­хIи чина­бад абулхъусил, чина гIе­ла­биркусил, шин сен миъ­диргIутил, дусла духIнар авал­ра манзил сен дарсдикIутил, ва тIа­­би­гIятла цархIилти анцIбукьуни тама­ша­­дилзули дири. Багьудиличи гъирачевси дурхIя бел­чIудилизивра, баркь-бацлизивра цархIилтас гIиб­рат­ли вирусири.
Илис гьаннара сунечила гап-чяхIла гъай хIейг­ахъу. Ам­­­ма сай валутани Ахъай Кьур­­­­банович сунела сунечи тIа­лаб­кар­си, гьар секIайчи чекайзурси, ахъси куль­­­тураличилси, жавабкардеш дихуси ва игьдибар бихьеси гIялим сайливан, си­патвирули вирар.
Ахъай Кьурбановичлизир физикаличи акIубти диги, уршила гIилмула шайчирти пагьмурти гIердурцутири бегIтанира. Илала дудеш Муртазаев Кьурбан Муртазаевич учительла санигIятличивад партийный хIянчизарличи би­кай­чи, декIар-декIарти къул­лу­къу­начив узули калунсири. Илини даргала районтала дахъал шимазиб учительла хIянчи барибсири. Дяв­тас гIер­гъити дусмазив ил Ур­ка­ра­хъла районолизив заведующийли, школала директорли узули калун. Ахъушала, Лавашала районтазив партийный хIянчурбачив узули калун, 60 ибти дусмазив Ахъушала райисполкомла председательли, 70 ибти дусмачивад вехIихьили, «Ильичла гьуни» газетала бекI редакторли. Илкьяйдали Кьурбан Муртазаевичли районна ветерантала Со­ветлис бекIдешдирули ка­лун. Бурес че­биркур, ит за­мана бахълис хIелугуси Да­­гъиста «Мургьила перо» премияла ла­у­реатра, СССР-ла журналистунала Союзла членра сайри ил. Кьурбан Муртазаевич­ли халаси пай кабихьибсири дарган мез руркънилизира, ил бехIбихьудла клас­­сунас хас­барибси диктантунала сбор­­никла авторра сай. Ахъай Кьурбановичла нешра, дудеш гIевурцули, мурталра иличил рарх рузусири. Тамаша ахIен, Ахъай Кьур­бановичра замана дугIли хIебуркIуси, сунела бегIтаниван бузерила кьимат балуси гIялим ветаъни. ЦIедешра галгаличибад гьарахъли кахIебиркур, бикIути къугънас ахIенгу.
— Ахъай Кьурбанович, хIу физикала гIилмулизи уркIила жи хIя­сибли вакIибсири. Физика – хIела гIямрула баркьудили бетаурли саби. ХIу гIилмулизи кибси гьунчила бурес вируду?
— Физика наб школализив учIухIейчибадал гIяхI­бил­­зусири, дебали тама­шабилзусири. Бурал­ли, физикали набзир ал­кIути ахирагарти суалтас жавабти лугулри. Илдигъунти умцIлабани кира ну физикала гIилмулизира. Гьайгьайрагу, физикаличи диги адилкьнила шайчиб халаси кумекбариб дила учительтанира. ГIилмула шайчирти бяхIчибизуни белгидирнилизивра илдани гIевуцибсири. Ну учIули калунси МухIела, Ахъушала школабазиб дебали гIяхIти учительти бири. Илдани барибси асарли бииши, школализибал физика гIямрула бетуцли бетарнила шайчибси пикри набзиб чIумабиубсири.
— РАН-ла ДНЦ-ла председатель виънила дуравад, хIу физикала институт­ли­зибси фазовый переходунала шайчибси вычислительная физикала лабораторияла заведующийра сайри. Илар дурадуркIути гIилмулашалти хIялум­цI­ла­бачила бурили дигахъира.
— Гьала-гьала наб вычислительная физикала лабораторияличила бурес дигахъира. Ил бяхIчибиз гIилмулизиб сагаси саби, 25 дус гьалаб акIубси саби. Ну гIилмулизив узес вехIихьибхIели, ил бегIлара ункъли чеахъбикIуси бяхIчибиз сабри. ИшбархIи биалли вычислительная физикала лаборатория дунъяла гIилмула центртазиб машгьурси бяхIчибиз саби. Бурес чебиркур, Дагъиста гIилмула центрлизибси физикала институтли акIахъубси вычислительная физикала лаборатория Россиялизиб бегIлара цаибти лабораториябазибад цаибси сабри. Илаб бузули саби Дагъиста пачалихъла университет­ли­зибад дурабухъунти дила выпус­к­­никуни, Дагъистайзибцун ахIенну, Россияла даражаличибра сабухъчебли бузути жагьил гIялимти. Илдани цазаманализир университетлизир студен­тунас дурсрира кадирхьули сари. Фазо­вый переходунала физикаличила гъай­дикIахIелли, бурес чебиркур, ишар гъай ца секIал ца хIяйчибад цархIил хIяйчи шурбулхъниличила сари. Мисаллис, бегIлара гIядатласи секIал гьанбушалли, шин миъличи шурдулхъни. Илди дарсдешунас гIилмулизиб фазовый переходунала физика бикIар. ХIера, илди руркъулра нушанира лабораториялизир. ГIилмулизиб илди дарсдешунала башри сипатбарес гьамадси ахIен, се­на­хIенну илхIели теориялашал дахъал тамашала анцIбукьуни кадиркути сари. Нушала лабораториялизир илди масъулти компьютерла кумекличил ислуми дирули (моделирование) руркъули сари. Ил тяхIяр дебали асарчебси тяхIяр саби. СенахIенну ишхIелла физикала хIялумцIлаби дурадуркIни дурхъали ка­билзуси анцIбукь саби. Компьютерла моделированиела кумекличил хIед дигутигъунти шуртIри акIахъес, лерил суалтас жавабти касес вирулри. АрагIебли физикала институтличила гъайикIалли, илар лер хIялумцIлабас гIягIнидиркути ишхIелла ва гьаларла дуркьати гIягI­ниахълумира, амма бурес чебиркур физикала гIилму дебали дурхъали кабилзуси гIилму саби, сенахIенну ишхIелла хIялумцIлабас, экспериментунас дахъал харжани гIягIнити сари. Лабораториялис хIяжат­диркути гIягIниахълуми дурала улкназирадти ва дурхъати сари. Амма илди гьайгьарагу, сагадаресра гIягIнили сари. Нушаб дунъяла даражаличи дурадухъес дигули диахIелли, хIукуматлис гIилмуличи пикри бяхIчииэс чебиркур.
— Физикала институт Северный Кавказлизиб бегIлара халасигъуна са­би, хIукуматла шайзибадра хIушачи пик­ри бяхIчииули бургар. Дурала улка­ла, яра Россияла физикала шайчибти гIялимтачил барх хIушани хIянчи ду­ра­бур­кIниличила се бурес вируда?
— ХIукуматли гIергъити дусмазиб гIилмулизиб бузутачи пикри бяхI­чи­и­ули, жагьилти гIеббуцес къайгъибиру­ли, илдас грантуни дедлугули сари. Амма нушаб дигуси тяхIярли кумек гIеббиахъули ахIен, лабораторияла гIягIниахълуми сагадарес арц декIардирули ахIен. Или биалра, хIукуматли селра хIебирули саби викIесра хIейрар.
Физикала шайчибти цархIилти регионтазибти гIялимтачил барх бузниличила гъайикIалли, нуша дарх дузулра Подмосковныйла, Троицкийла институналичил, МГУ-личил, Россияла гIилмуртала академияла физикала институтличил. Нушала лабораторияла гIяхIти бархбасуни кадизурли сари Екатеринбургла мегь­ла шайчибси физикала институтличил. Нушани руркъути масъултала чеб­кад бузути гIяхIти специалистуни бу­зули саби итаб. Илдани теориялашалти хIялумцIлаби дурадуркIули сари, нушани пайдаладирулра имцIаливан вычислительный тяхIурти, ва илкьяйдали дурабуркIуси хIянчи цала цали чебирцIахъулра ва асарчерли дарх дузулра. Нушала лер дарх делкIунти гIилмулашалти хIянчурби, грантуни ва цархIилти. Россияла югла шайчирти регионтазибад нушала физикала институт, лаборатория бегIлара цIакьти сари.
— ХIу фазовый переходунала шайчибси физика, вычислительная физикала масъулти, ва ибкьти аги-кьяйда руркънилис хасдарибти 600-личирра имцIати гIилмулати хIянчурбала автор сайри, магнетизмала (макьлатIисдеш) шайчивси специалист сайри. ГIилмуласи физикализивад гьарахъси адамли илдазибад селра аргъес хIейрар или гьанбиркули саби. Се бурес вируда илдачила?
— Россияла Академияла лерил институтунала бузери гIилмулати, мурхьти, хьул­чилидиубти хIя­лумцI­лаби дура­дуркI­ниличи хъарихъуси саби. Илаб дура­буркIуси хIя­лумцIла биаб, яра цар­хIил ахтарди биаб, итмадан сегъуна-биалра хIян­чи­лизиб, баркьудилизиб пайдалабирахъес бяхIчиаибси ахIен. ГIилмулизир мурталра сегъунти-биалра сагадешуни гьаргдирули дирар. Илди 20, 30, 100 дусла гIергъи пайдаладирул, мурт дирулра багьес хIедирехIе нушани. Нушани балуливан, 20-ибил дарш­дусла бехIбихьудлизиб атомтала ядроби пашихъниличила ва иличир­ли радиацияла нурани датиъниличи­ла бегI гьалаб багьурсири. Амма хIя­кьи­кьатлизир илди пайдаладирес бехI­би­хьибтири 50-60 дус дикили гIергъи, атомла электростанцияби дузесаибтири, атомла бомбаби, шинниур дашути гамурби ва цархIилти атомла секIал дарибтири. Ил багьандан нушани дурадуркIути хIялумцIлабала черкадти хIясилти мурт пайдаладирес бехIбирхьурал бурес къиянни саби. Нушани макьлатIисдешла материалтала, илдала лишантала исла кайсулра (моделирование). Илди чинар пайдаладарес вирулив или хьарбаадалли, чинар-дигара вирар. КайсехIе телефон, ишхIелла техникала ваяхI, илдазир макьлатIисдешла декIар-декIарти лишантачилти сецад-дигара материал­ти лерти сари. Эгер илди хIедиалри, я те­­ле­фон, я цархIил техника бузесаэс хIей­русири. Сари пайдаладарес гьалар илди секIултала лишанти дяркъес гIягIнити сари. Нушани бирусира илгъуна хIянчи саби, сабира теорияличи хъарихъуси.
— РАН-ла ДНЦ-ла у сагабирниличила, ил цархIилличи шурбалтниличила гъай лер. Бархьсив ил?
— Бархьси саби. Гьанналис гьалар Дагъиста гIилмула центрлизи 10 организация кадурхутири. Илдас институтуни бикIутири, гьанна илди организациябачи шурдалтули сари. Илдазибад ца –геотермияла институт Москвала черяхIти температурабала институтличил бархбирхъули саби. Пачалихъла политика хIясибли, гIилмула центрлизир дузути институтуни цаладяхъес, ил халаси организацияли бетаахъес гIягIнили саби, сунезибра декIар-декIарти бяхIчибизуназиб бузути гIялимти лебти. Илкьяйдали бируси саби гIялимти гьатIира асарчебли бузахъес багьандан. АкIахъубси баягъи кабизлис РАН-ла Дагъиста Федерацияла хIялумцIлабала Центр (ДФИЦ РАН) бикIуси саби. Ил гьанналис акIахъубли, хIукмура дурабухъи саби. РАН-ла ДФИЦ-лизи 9 организация кадурхути сари: 8 организация ва саби гIилмула центр.
— Сунела заманализиб Францияла архIяликьяна, гIялим Жак-Ив Кус­тони тIа­бигIятла тамашала анцIбукь чебаиб: цаличил ца дарххIедиркути урхьула ва океанна шин. Атлантический океанна ва Средиземный урхьула шин Гибралтарла заливлизир цугдикили сари, амма илди цаличил ца гъудурдирули ахIен, азирти дусми дикили хьалли. Физикала ва химияла законти хIясибли аргъахъес хIей­руси ил анцIбукьличила се бурес вируда?
— Ил анцIбукьличила Кьуръайзиб булан бурули саби. Иличила гIялимтани гIяхIцад замана дикибхIели сабри багьурси. Физикала гIилму хIясибли, илаб хIергъеси селра агара. Нуша, дагъистанланти гьарахъли дукьес гIягIнили ахIен, тIабигIятлизир кадиркути илдигъунти анцIбукьуни чедаэс багьандан. Шагьарличибад 8-9 километрла гьарахъли мерлабиубси Шуринка хIеркIла шин Каспи урхьулизи аркьули сари. ХIясибдаралли, урхьнала шинван ахIи, Шуринкала шин дебали дамкьурли дирар ва кIидехIелра шинна-ургаб дазу чебаэс вирули сай. Илди шинра гъудурдирули ахIен сари-ургар, халаси бурям бухъалли ахIенси. Ишаб селра тамашабизеси агара. Шин чула чIумадеш, цалабяхъ, делшнила тяхIяр, лишанти хIясибли декIар-декIарти дирути сари. Урхьула зукьити шин цархIилти шинничил илцад гьамадли гъудурхIедирар. Урхьула лутIилизирти шин цадехI дирар, дайлар яра чедирти шин биалли, гIяхIцадла декIардулхъан. ГIилмули шиннизир дахъал гIядатлати ахIенти лишанти гьаргдирули сари. Шиннизир гIилмули 70-йчирра имцIали лишан гьарг­дарили сари. Илди шиннисцун са­­ри хасти, цархIилти секIайс ахIенну. Ми­саллис, шин миъличи шурдулхъули сари гIяшси температурализир, миълара белгити, сунечи хасти лишанти лер. Дубуртачибси миъла ва Антарктидализибси миъла лишанти касахIелли, илди сари-ургар декIардулхъан. Илди сари гIядатлахIедиубти лишанти…
— ХIела уркIила хьулани сегъунти?
— Дагъистайзиб гIилму ва­ва­ли­бяхъили, гьалабяхI ба­шули ва гIилмула шайчир диубти сархибдешунани нуша ра­зидирули дигулра, сена­хIен­ну ил агарли инсаниятла челябкьлара бируси ахIен. ГIилму гьалабяхI башнилизирад дигахъути сари жамигIятла гIямрула даражара талихIчебси агира.
— ХIела гIямрулизир бекI­ли­диубти бяхIчибизуни сегъунти сари?
— ГIямрулизиб бегIлара бекIли­биуб­силизи халбирис нуни адамли сунела баркьудлумачил биаб, гъайличил биаб, цархIиллис зарал хIебирни. ХIуни чис-биалра гIяхIдеш барес хIей­рули виадли, илис сегъуналра заралра мабирид. Ил баибси саби адамлис вегIла уркIилизиб паргъатдеш калахъес багьандан. КIи­ибилгъуна, дила уркIи разибирули бирар гIилмулизив узули, сунела сунени се-биалра сархес вируси адамличи. Илдигъунти нунира мурталра гIеббурцули вирус ва гьачамлис набчи дугьаизурси цалра адамлис нуни вирусигъуна кумек­хIебарили хIетурра.
— Баркалла хIед, Ахъай Кьурбанович гIяхIси ихтилатлис. Бузерилизир — мурталра сагати сархибдешуни, чедибдешуни, хъалибарглизир — талихI ва хIулбукIри, чархлизир — арадеш, кьуват диаб!