«Хури гъямдикIар — караван башар»

Ак-Гёль шарала мякь­лабси парк­личила (белкI­лизиб парк Ак-Гёль), саби шараличила ва Ре­дукторный поселоклизибси Кас­пи урхьула дубличила нуни гьа­ларра гIяхIцад макьалаби дел­кIунра. Ил суалла чебкад чуй­нара гъайдухъун рес­пуб­ликала цархIилти СМИ-бира. Се­пайда…

Шагьар ункъбирнила ва жагабирнила шайчирти суалти ирзути хIякимтани яра газетаби хIедучIули диэс гIягIнили са­би, яра илдани чула хIян­чи­ли­зиб «Хури гъямдикIар – караван башар» бикIуси бурала бекIлибиубсилизи халбирули саби. Или хIебиалри, сен, гьатIи, илди нуни чедир гьандушибти шагьарла мераначир ну­шани сегъуналра гIяхIла шай­чирти дарсдешуни чедаэс хIедирулра?
Гьанбиркур наб: 2001, 2002 ва 2003-ибти дусмазиб «Россияла бегIлара гьарбизурси шагьар» бикIуси конкурсли­зиб МяхIячкъала шагьарли гьаб-гIергъили хIябэсил, кIиэ­сил ва цаэсил мерани ду­цили. 2004-ибил дуслизиб МяхIяч­къала къулайбарни хIя­сибли, Россияла бегIлара гIяхIси шагьарлизи халбарибсири. Ил дусла декабрьла хIябличив ну­шачи, тах шагьарлис Россияла Правительствола шабагъат бедес, Владимир Аверченко вакIибсири (Юртани тIаш­­далтнила шайчибси Агент­ствола бегIлара халаси хIяким сайри ил). 300 азир адам хIер­бирути шагьуртала ур­габ­­си конкурсри ил. Илизир бу­тIа­­кьян­деш дарибти Тюмень ша­гьарли кIиибил мер буцибси­ри, Калуга ва Нальчикли – хIя­бъиб­ти мерани.
ИтхIели ну дубуртазив хIе­ри­рулри, ва нушала респуб­ли­кала тах шагьар илцадра гIяхI­­­силизи халбирниличила те­­­ле­­визорлизибад бикьухIели, дила уркIи разидешли ва пахрули бирцIусири: жагьхIелла гIям­­­­рула чумал дус нуни Мя­хIяч­къалализир, студентунала об­­щежитиебазир дер­кIиб­тири, ва, МяхIячкъала ахIи, наб дигуси цархIил шагьар дунъяличиб агар­­сири.
ИлхIейчибад цугли 10 дус дикиб, 2013 ибил дуслизив наб МяхIячкъалализи гечиэс кьадарбиуб. Ну хIерируси Редукторный поселок наб шагьарла бегIлара жагаси мер бургар или гьанбиркусири. Или хIебиэсра хIебири. Шагьарла дайлавад ила аркьусири, Петр I-ибилла памятникла мякьлавад айцIуси гумиличивад ва ил пачала у бихуси кьакьакад. Алгъай шайчиб мурталра бургъуси Каспи урхьу, балуй шайчиб – паргъатси шара Ак-Гёль… Иличиб гIяхIси се биэс бируси? ГIе, камси хатIаикира: итхIели паркла дубкад тIашбатурси лац­лизи чейгули дири аргъ бамкьур­хIели, рамчдикIути, ша­рала шинра.
Гьар бархIи ну шарала дубла вашаси, чебиаси парклизи кабизурли, шарализи удочкаби игьубли, гьарбизниличи хIерти бялихъчиби. ХIерикIаси лацла мякьлар хIункьрадли дашути диштIати бялихъуначи. БиштIати дурхIнани бялихъуни кьацIли далхулри, нешани, бахъ хIянчилизи бархили, сакIубти дурхIни лацличибад шарализи убяхIхIебикахъес или къарауйчиб бири.
Дахъал дири шарала дублар парклизир лагьни, чайкаби ва цар­хIилти арцанти. Чайкабани гьа­валичиб лебалли кьацIла бутIа хъямбири. БиштIатас ил баркьуди де­­бали тамашабил­зу­сири, ва илдани гIурра кьацI­ла бутI­­ни, чайкабази дуца­хъес, ахъ­ли шарализидяхI лай­­ди­кIу­тири. Адамтачирад ци­ила тяйдили, чус беркесичи хIер­­ли дири, къянбира. Ил­­ди кьацI­ла бутIаличи даэс къа­ла­ба­хIедикIи: гьаланачир алав-гьалав хIердилзи, рахли мякь­лав чилра хIейалри, тIяхI­­да­шу­ли, кьацI лебси мер­ли­чидяхI гьай­дири. Лагьни адамтазирад урух­хIекIи, ва илдани адамла кьяш­личи кабикибси кьацIла бутIара кайсули бири: балули бурги лагьнани адамли сари даршудешла ишаратунази (символ мира) хал­дирни.
Нуни хIебалас, илар лералал яра агарал гьалар дирути арцанти: гьанна ну парклизи вашули ахIенра. МажахIят, лер диэс. ГIячихъли баласра ца секIал: чайкаби агара. Чинар дирути чайкаби шин агарси мерличир? БусягIятла замана шарала шин паркла лацличирад 8-10 метрлацад гьарахъдикили сари, ва, камси заманали илар арцантас держес шин кахIелес асубирар или урухкIулра ну. ХIейгахъаси наб дила гIергъити гIямрулизиб илгъуна анцIбукь чебаэс!
Лагьни, къянби диэсра асубирар. Дургар гьаннара парклизир гьалар итцадра дахъал дирути, вегIагарти хурира. ХIебалас. Нуни чебиуси ва балуси ца саби: бубкIуси Ак-Гёль шара. ДугIлатили урдухъун, «хьулчиличибад парк барсбируси саби» бикIути, нушази делчIахъес паркла бекIлидиубти къапула шайчир уркьлази делкIунти белкIанира.
Селра барсхIебариб. ТIаш­батур бетоннизибад барибси, куцагарси лигубала духемличи (скелет) мешуси, гамила къаралди. Чилирил, чяли барили, чеббяхъили, чула вегIдешлизи буциб паркла имцIаси бутIара. Нушаб, шагьарлантас, калунси чIянкIли урусла учительницас тIашбатурси памятникра ил-алавти ца-хIябал скамейкара сари. ГIе, гIе! Памятникла удибси МяхIячкъала шагьарла музейра лебал. Камси заманали зилантачил шахматунани виркьес музейла гьала вашес набра чевкъарну, илалра кални гIяхIси саби.
Иш белкIлизибра, чуйнара гьалабра бурибси биалра (газетализи суратуни дархли кадяхъибти сари), нуни хIе­бу­рес хIейрусра дила улкьайлабад чебиуси палакатси Каспи урхьула дубличилара. Ну шагьарлизи гечиубси ва гIер­гъити дусмазиб урхьу ну хIе­рируси юртличибад 30-40 ганзла тяйдили бирусири. Урхьула дублаб ца 10-15 метрла бя­гIуси гъумли буцибси мер лебсири. Илис пляж викIесра цугхIебирки, сенкIун ил дугIла хурала хIункьрани бицIили бирусири (Нуни хIебалули, нушала шагьарлизиб, «хурала паркла» дурабад, «хурала пляжра» буили саби). Биалра, дуцIрумла буцIарси замана хамха тяхIубиахъес или, нуша ил мерличи дашутири ва шиннизир дизутири.
Гьанна ишаб илра агара. Ила дугели ва хIерили халати дехла машинабачир халати шурми ва хъулри лушухIели детарути жярга-зекъ дихутири. Арадеш къулайбируси «ЦIуба синка» центрла мякьлабад бехI­бихьили, югла шайчибси 600-700 ганзла бухъяна ва 300 ганзла бягIуси урхьула мер 3-4 дусла бухIнаб жярга-зекъли бицIахъиб ва урхьулизибад шурмани декIарбариб: 300 метрла урхьнази, бухIна, арбухиб урхьула дуб. Чизилра хIебагьахъур, се сабил илаб бируси. Гьанна 2-3 дус илар дирути хIянчи тIашаили сари. Дила пикрили, хIянчи заманалис, гъай-мез хIедиахъес, тIашаибти дургар. Нуни Интернетлизиб арцан урцуси ахъдешла чедибад касибси ил мерла сурат чебаира. Бахъ ил хIейгибизурси дила хIулби суратличи хIер­хIейкIес сарил кьяпIдиуб ви­кIасра, къяна бетхIерар: илини нушала урхьула ва шагьарла куц бируцад заябарилри.
Гьари, чумал дев ну хIе­ри­руси юртла азбарличилара дурис. Ну хIерирулра Лаптиевла у бихуси кьакьалабси, 57«в» юртлизив. Нушала юртла азбаричиб жяргаси, шагьарлизиб цархIил мер хIебургар. Ил къирли буцес сеналра ярга биули ахIен. Илаб биштIатас хасбарибси майданра агара. Ца ил юртла бургар Редукторный поселоклизибси илгъуна балкьхIеурси азбар.
50 дусцад «Дагестанская правдализив» узуси журналист ГIябдуряхIман МяхIяммадовли (илра набчил ца юртлизив хIерируси сай) чуйнара СМИ-базиб ахъбуцибси саби ил суал, амма нушала макьалабачи пикри бяхIчииуси агара. Мурт багьесара шагьарла хIякимтани нушала юртла азбар къирли буцес. Къирли хIебуцибси шагьарлизиб умудеш барес гьамадли хIебирар. Замана баили бургар иличила багьесра…
СенкIун… МяхIячкъала даг-гьабил бархIи дакIубухъунси жагьси шагьар ахIенкьалли. Петр I-ибил 1722 ибил дуслизив Дагъистайзи вакIибхIели, бусягIятла замана нушала тах шагьар лебси мерличив тIашизурсири, бикIар. Илала хIурматлис ишаб 1844 ибил дуслизиб Петровское бикIуси къала тIашбатурсири. 1857 ибил дуслизиб ил у Петровск портличи шурбатур. 1921 ибил дуслизиб революционер МяхIяч Дахадаевла хIурматлис шагьарлис МяхIячкъала бихьибсири. 1923 ибил дусла декабрьла 15-личибад МяхIячкъала нушала тах шагьарлизи халбируси саби. ЦацабехIти илис гьаннара ГIянжи-къала бикIули бирар.
Шагьар тIашбатурси саби сунезиб 300 азир адам хIер­би­рахъес ибси пикрили. 2020-ибил дуслизиб, пропис­ка хIясибли, шагьарлизиб 603518 адам хIербирули са­би. ЧебирхьехIе илдала бай­хъа­лацад прописка агарли хIер­би­рутира. МяхIяч­къа­лализиб хIербирути адамтала кьадар миллионничи абиркулигу! Илис бургар жумягIла бухIнаб хIяйна шала билшахъусира, кIина-хIяйна шин деткайхъахъутира. 300 азир адамлис хасбарибси шагьарла хозяйстволи миллион адам хIербируси шагьар бузахъес хIебирар. Се бируси, анцIбукь или биалли? ХIебалас. ИмцIаливан, ил багьандан дургар гIяхIла шайчи дарсдешуни хIедиубтира. Биалра, ишгъуна пикри алкIули саби: «Камтилра гIяхIдешуни кьалли дарес ви­ри».
ГIе, гьайгьайра, вири! Би­ри шагьарла кьакьурби къир­ли дуцес. Бири шагьарла хьу­рали башантас кьяшла гьун­дури (тротуар) далда­рес. Би­ри хъа вегIлизи дарс­хIе­да­рахъили, балконти датахъес, чула юртличи чедатурти хъулри хIедирахъес. Бири, адамтази чус дигути мераначир сагати юртани ва тукенти тIашхIедалтахъули, заманаличир биштIатас хасти май­дунти лушес… Бири (иш анцI­букьличи пикри имцIали бяхI­чиаэс гIягIниси саби) хъа вегI­лизи урчIемъибил дерхIла бал­конничибад жярга-зекъли би­ц­Iибси бергараг азбарлизи лай­хIебикIахъес. ГIяжаибли би­ри!