Душмантас — «ЦIудара илбис»

Рахли Амет-Хан Сул­тIан арцурли гьа­валичив сай или ра­дио­лизибад бакьалри, не­мецунала летчикуни, «ЦIу­дара ил­бис» арцурли сай! «ЦIу­дара илбис» арцурли сай!» бикIули, гьаб­бул­хъу­тири, би­кIар.

Ил бегI гьалав «таранничи» вякьунсири (душма самолетлизи балу-балули сунела чегахъни) 1942 ибил дусла майла 31-личив Ярославль шагьарла чедив. Илаб илини кабикахъибсири немецунала бомбаби дихан ва илди уряхI­дур­шан «Юнкерс—88». Сай, пара­шютличил тIя­хIухъи, мицIирли калунси сай. (КIиэсил ярга, парашютличил тяхIухъи, мицIирли калунсири Сталинград багьанданси дявилизивра). Ил гьунарлис Ярославль шагьарла майдайчиб Амет-Хан СултIайчил шагьарланти гьунибаибтири ва илис уличилси ся­гIят ва Грамота дедибтири. ГIур Амет-Хан СултIан ил гьунар багьандан Ленинна орденничил шабагъатлаварибсири.
ЧебяхIси ВатIа дергълизив Амет-Хан СултIан, нушала шагьурти, шими, дурала улкни азаддалтахъули, ургъули калунсири. 1945 ибил дусла апрельла 29-личиб сунела бегIлара гIергъиси дявилизиб илини кабикахъибсири душмантала 30-эсил самолет.
Советский Союзла ­кIина Игит, дявила замана гьа­ва­ли­чибси дявила уста, дергълис гIергъи – сагати самолету­ни хIясибдиран Амет-Хан СултIан акIубсири 1920-ибил дусла октябрьла 25-личив (цархIилти баянти хIясибли октябрьла 20-личив) Крымлизибси Алупка бикIуси биштIаси шагьарлизив. Илала дудеш Дагъистайзивадси булеги вирусири, неш – Крымлизирадси татарка. Илини Качинскла гьавала дявила школа таманаибсири. Дергъла замана гIядатла летчикли вехIихьибси ил, илди тамандирухIейс майорла уличил эскадрильяла командирла къуллукъличи ваибсири. Урцуси душмайчи чедивад уди чевулхънила сунени пикрибарибси жура багьандан, илис ихтияр бедибсири сунела самолетла шайзи чIакала сурат кабяхъахъес.
Дергълис гIергъи, 1947 ибил дусличивад вехIихьили, Амет-Хан СултIан гьаб-гIергъили 24 дус Жуковскийлизибси урцути аппаратунала хIялумцIуси институтлизив летчик-испытательли узусири. Летчик-испытательли узуси заманала ухIнав Амет-Хан СултIан 4237 сягIят гьаваличив калунсири, илини ахтардидарибтири 100 журала урцути гIягIниахъала. 1946 ибил дуслизиб Амет-Хан СултIайс подполковникла у бедибсири, 1953 ибил дуслизиб – СССР-ла пачалихъла премия (ИтхIели илис Сталинна уличилси премия бикIусири) ва 1961 ибил дуслизиб — СССР-ла урибси летчик-испытательла у.
Амет-Хан СултIай бутIакьяндеш дарибтири дунъяличиб бегI гьалаб гьаваличиб арцурси самолет цIабикьайчил балкьаахънила хIянчилизирра.
Иличил бархбасунси ца ишгъуна хабарра бурули лебси саби. 1950 ибти дусмала бехIбихьудлизив тупла хIярхIяличи мешуси снаряд-самолет сен-сен бузулил хIясиббируси замана, Амет-Хан СултIан хIилхIи калунсири бехIемцIлизив убкIули. Ил гьунар багьандан Амет-Хан СултIан Советский Союзла Игитла уличи хIяйнайсра гьалаихьибсири, бикIар. Бурни хIясибли, илала паспортлизиб «миллат» ибси девла мякьлаб, «Крымла татарин» хIебелкIи, «булеги» белкIи биалри, асубирусири Советский Союзла кIина-хIяйна Игитли ветаэсра. Крымла татарти, дявила замана душмантачилси бархбас багьандан, Крымлизибад дугIаибтири. Амет-Хан СултIа узи Имран немецуначив полицияла хIянчизарли узули уилри. Гьайгьай, ил анцIбукь диргалабухъун бургар, ва хIябэсил мургьила медальла мерличиб Амет-Хан СултIайс Сталинна уличилси премия бедибсири.
ЧебяхIси ВатIа дявила замана Амет-Хан СултIан 603-на гьужумличи дураухъунси сай ва 150-на дявилизи гъудуриубси сай. Илини, чилалра кумек агарли, душмантала 30 самолет кадикахъиб, гIурра 19 цархIилтачил дарх. Советский Союзла Игитла цаибил мургьила медаль сархибсири 1943 ибил дусла августла 24-личиб, кIиибил – 1945 ибил дусла июньна 29-личиб.
Амет-Хан СултIан дахъал ордентачил ва медальтачил шабагъатлаварибси сай. КIел Советский Союзла Игитла мургьила медальла дурарад, илала лертири Ленинна 3, ХIунтIена Байрахъла 4, Александр Невскийла, ВатIа дергъла цаибил даражала, ХIунтIена Зубарила, «ХIурматла Лишан» орденти ва медальти.
Машгьурси летчикла (154-цун адам сабри ЧебяхIси ВатIа дергълизиб кIина Советский Союзла Игитуни бетаурти) у даимлис хъумхIертахъес багьандан (илала гIямру 50 дусла сарри), Амет-Хан СултIайс тIашдатурти сари 6 памятник ва жармала бюст. Илала у бедибси саби дахъал шагьуртала ва шимала площадунас, кьакьурбас, Дагъистайзибси дубурла бекIлис, МяхIячкъалала аэропортлис, 6278 ибил номерличилси Амет-Хан бикIуси планеталис, Каспийсклизибси, МяхIячкъалализибси ва Новокули шилизибси школабас, мемориальный уркьлас ва музейтас. Дагъистан Республикали кабизахъурли лебси саби Амет-Хан СултIа уличилси хIукуматла шабагъатра.
Расул ХIямзатовли хьарбаибсири, бикIар, Амет-Хан СултIайзи: «Чила сайри хIу?» (Крымла татарти чула бикIул­ри, нуша, дагъистанланти — ну­шала). Амет-Хан СултIай чарбарибсири ишгъуна жаваб: «Ну татартала игитра ахIенра, ну булегибала игитра ахIенра. Ну Советский Союзла Игит сайра. Чила урши сайрив викIадли, жаваб лугулра: «Ну дудешлара нешлара урши сайра. Илди цализибад итил декIарбарес вирару?»
Вирару илгъуна адамличи пахру хIебирес? ХIейрар. Душмантас «ЦIудара илбисли» виубси Советский Союзла кIина Игит Амет-Хан СултIан Дагъиста бегIлара халаси пахру сай!