КIел Исупла кьисмат

Советский Союзла замана Мя­хIяч­­­къа­лализибад нушала район­низи адамти бикули дашути кIел автобус дирутири: ца Кубачи, ца Ур­ка­ра­хъи. Бахъ къиянни биригу нушаб тах шагьарлизирад хъули чардухъес. Цаца­хIе­ли, кайэс мер агарли, абзур гьуни ав­то­бусличир тIашли кавлутири.

Ил анцIбукь гьанбикалли, «Итди кIел диш­тIати автобусла чеди кIел гьатIи дашахъес хIебирутирив?» или бусягIятра ди­ла бекIлизиб суал алкIули саби. Гьайгьай­ра, бири, сенкIун нушала ЧебяхIси улкала ит­хIелира гьар секIал баарила кьадарла лертири. Ил ва илдигъунти лерилра анцI­букьуни, дила пикрили, улкала душмантани, халкьла ургаб хIукуматличи разиагардеш абикьес багьандан, алкIахъуси искус­ственный дефицит (къянала хIебиудеш) сабри…
Ил суалла черкад сецад гъай­ди­кIу­ли­хьар, ишбархIи нушани селра барес хIе­дирехIе. Ил багьандан далтехIе гьалабла па­чалихъличила ва илала хатIабачила гъай. ИшбархIи нуни лукIусира иличила ахIен, нуни аргъахъес дигуси адамла ур­кIи­­лизир сунела биштIаси ВатIайчи диги да­имлис калес гIягIнили биъниличила саби.
ХIера, ца дуцIрумла бар­хIехъ ЧIи­шилила шилизи башуси гьунила дубла «МяхIячкъала-Уркарахъ» автобусличибад кIел мурул адам убяхIяхъили саби. Гьалав увяхIяхъибси 25-30 дус­ла адам, гIелавяхI ласалра хIяхъили, ЧIишилила шилизивяхI къалабали гьайвиубли сай. Итил, 40 дусличи гъамируси, автобусличивад увяхIяхъиб багьлали, папрус битIакIиб ва гIур илинира гьайбариб мякьлабси ЧIи­ши­лила шилизибяхI (Гьалаб диб­гашанти, кьялкланти ва гьу­нахъариланти, архIялабад чар­бул­хъухIели, ЧIишилила дайлабад башутири).
Рахли ласяхъилигу гьалав вашуси гIелавяхI – чеили сай сунес гIергъи лявкьуси цагьатIи адам. ЧIишилан ургар или, гIевхIеахъес багьандан, гьатIира ганз хъярхъбарили сай. ГIелавад вашусилисра тяп ит гьалавсилисгъуна пикри бурги бакIибси, илини, гьалавсилис гIевхIеэс багьандан, ганз хIярхIбарили сай. Камси заманали гьалав вашусини бархьбатурли сай ЧIишилила ши, хIеризурли сай гIелавяхI: чебасили бекIличибад шляпа, някъли майъа ушкули, къалабаикIуси баягъи ит сунес гIергъи вашуси адам. ХIебалас, сен пикрибарилрил илини гьалавсилис гIевваэс, амма баласра, сегъунти пикрумирил гьалавсила бекIлизир. «Кьялклан яра гьунахъарилан ургар икI къалабаикIуси. Селис гIягIнитив наб сагати тянишдеш, дила иткъира леб баари юлдашуни ва тяништи. ГIягIнидеш агара наб икI гIевваахъес», — пикриикIулри ил ва виубцад хъярхъли ватихьилри.
Ахирра баили саби гьункьяби Дибгашила шила уди. Гьалав вашуси, бархьбатурли Дибгашила дайлабси (дайша), Кьялкни ва Гьунахъари аркьуси пуш гьуни, хьурали башути Дибгашила хъарша бикуси гIярцIа дякькад МуринихълиувяхI лаг ватихьили сай. ХIеризурлигу гIурра гIелавяхI – сай ва­шуси дякькад, мурхьли гьигьра балтули, сунес гIергъи вашуси итра. «Гьари ишавалра ил гIериахъис» викIули, кайили сай гьунила дублабси шурличи. Камси заманали, саламра бедили, шурла дубличи кайили сай итилра.
— ХIу куттIи шан сайре? –хьарбиули сай жагьилли
— Дибгашан сайра. ХIу кутти шанре?
— Нура дибгашанра. ХIед чи бикIара? — гIурра хьари­кIу­ли сай жагьил.
— Исуп бикIар. ХIед чи би­кIара?
— Набра Исуп бикIар
— Гьа-гьа… ДугIрухъуни дуил­ра нуша кIелра, къянала пукьагъуна шилизир акIубли, цали ца хIедалути, — пишяхъили, викIули сай халал.
Шурла дубличи кабиили барибси ихтилатличибли илдани цали ца тамай багьурли саби. КIелра Исуп, декIар-декIарси замана гIярмиялизиб къуллукъбарили, шилизи чархIебухъи, саби лебси мерличиб калунти буилри. Илди кIелра санигIят хIясибли шофертири. КIилилра, урус хьунул адамтачи хъайчикабиили, илдачил дарх хъалибаргунира акIахъублири.
ГIе, бархьси саби, илдала биштIаси ихтилатличи лехIизурсилис кIилалра цагъуна кьисмат бургар или гьанбирки, ва илини чула биштIаси ватIан хъумкартнилис кIилисалра цагъунти гIяйибти дарес асубири. Ишар наб гьандикиб дила шан, Аллагь сунела бунагь-хатIаличивад чевверхаб, ГIялибулатла гъай. «Байхъала сягIятли нуни, хьулухъасли, лебилра шантачи гIяйиббарес вирус. Вари, къалабамадикIудая гIяйибта диркьес», — викIусири ил.
Марлира, илгъуна анцIбукь­ли­зив асубируси ахIен. Гьар секIал чула мерличи кадатурли, дебали пикриухъес гIягIниси саби. Нунира кьасбирис ил барес.
Дила дудешли, шадлихъла мявализиб держла бержила, цацахIели чагъаналис кьадин касили мякьлаб балбикибси тIерхьа яра алтIанаг, чедихьили хIулби, далай бучIи. Жагаси тIама бири дудешла, амма дила имцIали иштяхIдулхъи илини далайлизир сунела мицIирти ва мицIирли ахIенти юлдашунас дурути дугьбачи лехIирхъес. Гьари, гьандуршисра ишар ца-кIел тIугъ:
«Мас халал хIебкIайилри,
ХIебкIи Малдайла ГIяли.
ГIяхIгъабза хIебкIайилри,
ХIебкIи Сурхайла ХIясан…»

Дудешли сунела далуйтазив имцIа­ли­ван гьануршуси, хабуртазивра уруси гIяхI­­гъабза Сурхайла ХIяса урши сайри ну­ни чедив гьанушибси халал Исуп. ГIяр­мия­­лизиб къуллукъбарили гIергъи, ил Под­московьелизибси Северный бикIуси поселоклизив калунсири. Илав ил вахъхIи милицияла начальник викуси биштIаси машинала шоферли узусири.
«ДугIрухъуни дуилра нуша кIелра» ви­­кIу­лихьар, юх, ил дугIрухъ ахIенри. Илис дурар гIямру деркIес чебуркъили хьалли, илини сунела биштIаси ватIан хъумхIертур: гьар дус сай акIубси шилизи отпускличи ваши, виштIаси узи, Дибгашила школала хIурматла мугIяллим Амирбек ХIясановличи хьуравирусири. ЦацахIели сунела дурхIнира сунес ахIерти дубурти ва сай акIубси ши чебаахъес бики.
1976 ибил дуслизив Москвализиб бучIути дила узбачи шадив вякьунси ну узи МяхIяммадли Сурхайла Исупличи гIяхIладли укибсири. Илала хабчабра, биштIатира ва дила узира бусахъули, нуша кIелра абзур дуги шиличила ва шантачила ихтилатдикIули калунтири. Агь, сунела шанти ва сай акIубти мер-муса дебали дигахъуси адам вири ил, гIяпабаркь! Итцадра ВатIан дигуси, ил сен дурав калунсирил нуни гьаннара аргъес вирули ахIенра.
Исуп сунечил бузути хIян­чи­зартани ва сай хIери­ру­си шилизибти адамтани гIяхIил валуси хIурматла адам сайри. Ца нуцун ахIенри иличи гIяхIладли бякьунти. Иличи баши сунела узбикьурти КъарбяхIяммадла ХIусен ва МяхIяммад, рузикьар Бика, Москвализиб бучIути нушала студентуни, узи Амирбекла дурхIни. Илини илдала халаси хIурматбирусири.
Ухънаваибси ва зягIипси Исуплизи илала уршили вебкIес гьалаб хьарбаили саби: «Дудеш, рахли хапли нушаб хIей­гу­си анцIбукь кабикалли, хIу чина хIя­ри­вирхьусири?». Рурсили имцIабарили са­би: «ХIед дигули виадли, ахIерси дудеш, хIу нушани хIела шилизирти хIябразив хIя­ри­ви­хьесра дирехIе». «Дила ахIерти дурхIни, — викIули сай ил сай-алав тIашти дурхIнази ва илдала дурхIнази, — мицIирхIели урусуначил цугкайкибси ну, вебкIибхIелира илдани чула мякьлав валтара. ХIушара набчи зумали дашес дирудаяну, хIяривихьаба ишарти хIябрази». (Илала жаназа шилизи баахъес кьасличил Подмосковьелизи бякьунти Амирбек ХIясановичла дурхIнани дурибти сари нушази илди чула дудешла узила бегIла гIергъити гъай).
ХIера, илгъуна вири гIяхI­гъаб­за дудешла юлдашла урши Сурхайла Исуп (ИкI чедиб гьан­бушибси гьунчиб кабикибси анцI­букьра сунени бурниличибли нуни балуси саби).
Гьанна дурисра чумал гъай итил, виш­тIаси, Исупличилара. Ил нуни гьатIира гIяхI­­ли валуси сай. Илис бикIи Бя­хIям­мадла Исуп. Илала дудеш, ХIямзахъа Бя­хIяммад дила дудешла нешла узикьар вирусири.
Гьар дила дудеш дубурличивад хъули вакIибхIели, бемцIахъурли виштIаси дила бизиси гьанкI (дудеш колхозла мазала хала букIун вирусири ва дай дуги вири хъули виуси), мазала кIантIиси нусиличил ва дубуртачиб белхьунси шамхIиндала диъличил Гъазила БяхIлабси гIярцIа дякькад илдачи урхьусири. Улкьайлизи диштIати къаркъуба иртули, булхIехъутири илди. Ил тяхIярли биахъусири нуни ХIямзахъа БяхIяммадличи дудешли сунела нешла узикьарлис бархьибси савгъат.
Исуп набчивра 2-3 дус халаси виубхьар, нуша кIелра верхIел дус дарх ца класслизир дучIутири. Дарх Сергокъалала педучилищелизи дучIесра кадерхурра. Студентлис бухънабаибти бегIтала кумек камли бурги, Исупли, педучилищела кIиибил курслизи хIекили, шоферла курсани таманаиб. Камси замана колхозла шоферли узиб. ГIур биалли, гIярмиялизи къуллукъбарахъес арукиб.
ИтхIейчивад вехIи­хьили, гьа­чам­­рив-кIинарив (гьанна наб гьанхIе­­бир­кур) ва­кIиб­си сай Исуп сай акIуб­си шилизи. ИлхIели илини Мя­хIяч­къа­лализив хIерируси ну (гIяр­мия­ли­зивад чарухъи, хIянчилира вир­кьули, уни­верситетлизив бархIехъ учIулри) сенрил варгибсири. Ленинна ком­сомолла парклизибси «Уют» бикIуси кафелизи кадиили, нушани гIяхIси ихтилат барибсири. Илаб илини ца жумягIла ухIнав шилизи чарулхъас или набзи гъай гибсири. «Казахстанна Кокчетав бикIуси шагьарлизив хIерирулра», —викIар. Сунени бурни хIясибли, сай итав тIашаэси чилра ва селра агарсири. Нуни юлдаш шилизи чарулхъниличи умутбихьира ва аэропортлизи ваайчи гьунивватурра. Ил 1973 ибил дус бурги.
ЧархIевхъун дила юлдаш. Гьаланачив, вахъхIи зягIипли кали гIергъи, илала халал узи, шилизивра урибси масхъарачи, Комсомол-МяхIяммад иш дунъяличивад арякьун, кIинайс — виш­тIаси узи ГIябдулла, илдас гIергъи — рузи Сакинат. Хъалибаргра сайра шагьар­лизи гечиуб узи МяхIяммадла урши афганец Комсомол- ХIяжи. Шила дублаб КIуцIул-Кьякьличиб тIашси къалагъуна юртра бацIбухъун.
Гьалав набзи шилизи чарулхъас викIули хъями дарибси юлдаш гIур гьа­чамалра шилизи хIекIиб. Левал, би­кIар, ил гьаннара Кокчетавлизив. Рах­ли ну иличил гъайухъес хьулухъасли, телефон лугехIе бикIути илала тухумтира лебри. Ну разихIейкира. Селичила гъайвикIусира ну иличил, шира, шантира, юлдашунира, биштIаси ватIанра хъумкартурси «дугIрухъличил»?
Разиси хIяйчиб макьала таманбарес дигуси, нуни, макьалалис «КIел Исупла кьисмат» бихьибхьар, гьануршисра дила шан цагьатIи Исуп. ХIунтIена партизан Ажайла Исуп сай ил. Нуша, диштIахIели, илис ХIяна Исуп дикIутири. Ил дила унраличив хIерирусири. Дила бегIтани, 10-12 дус виубси ну, иличил варх вацIализи эм­хIечил дузани вашахъусири. Нуша, цIяб­ли лебай хъулирад дурадухъи, 6-7 ки­лометрличи дашутири. Мурталра ца мерличи. Илаб, милигдиубхIели дужес, дяргIибти шинна гIинизра бири. Ухъна Исуп вебкIила, нуни нуша дашуси мерлис ХIяна Исупла чухъла (шин тIаш­ди­зурси мер) бихьибсири. Илар дахъал хIянку (черемша) дирути сари. Ну ила ха­ла­ваибхIелира чуйнара вякьунсира. ГIяяр­личив. Наб гьаннара гьанбиркули ле­бал ухъна Исупла ца хасиятра: сецадла халаси дех биубхьар сунела эмхIечиб, илини гьунчиб баргибси урца бутIара бархь­хIебалти, касили урцул дехлизи къузбири.
Исупличил бархбасунси цагьатIи анцIбукьра гьанбуршис. Исупла хабчаб дила дудешла рузикьар сарри. Илис Саният бикIусири. Чинабад бакIибсирил ил у нуни хIебалас. Нушала шилизир цархIил Саният бикIуси хьунул адам агара. Гьачам Саният азбарлархIели, гуш­ли кьацIлигIиб къяйцIбикIути цар­хIил миллатла адамти Саниятла гьала тIаш­бизурли саби (дявила дусми дурги ил­ди яра гушти, дергълис гIергъити дусми).
Илдала мурад бусягIят аргъибси Саниятли, хъулибад касили, мухъарла (мухъила) журуга кьацI илдас гьабуцили сари. «Спасибо», — бикIули саби илди. Саниятли ил дев «Исуп сиба?» (сейуба) ибсиван аргъили саби. «Исуп! Исуп! Ишаб хIу валути лебну, дуравхъен» рикIули, гIурра хъули дуцIрухъи сари ва бусягIятал нусила бутIара гьабуцили, гIяхIлачи гъамриубли сари. Ласряхъилигу гIеларяхI — дукаркIуси сунела ухъна мурул чеили сари.
АхIерти нушала газета бучIанти! ХIушаб нуни дурира дила шанти, нуни дебали балути, хIябал Исупличила диштIати хабурти. ЦархIилти дила шантачила ва юлдашуначила нуни дурестира дургаси, рахли илдани набзи чучила белкIахъес ихтияр баралри. Вассалам, вакалам!