Умуси республикализир хIердиэс дигулра

Нушани балуливан, 2019 ибил дусла ян­варь­ла 1-ли­чибад бехIбихьили, Рос­сиялизиб чIумати журала гIела-гьаладиклуми лайдикIнила ва илди ибгнила шайчибси кабиз бузес бехIбихьибсири. Баягъи кабиз гьанналис Россияла 60 регионнизиб бузесбиили саби, 11 регион биалли, ил тяхIярличи бара шурдулхъес дехIдихьили сари. Январьла 15-личиб бетерхурси «Цаси Россия» фракцияла заседаниеличиб иличила багьахъурсири Пачалихъла Думала экологияла шайчибси Комитетла бекI Владимир Бурматовли. РФ-ла гIеладиклумала шайчибси реформа 70 регионнизиб гIеббуцили саби. Пачалихъла Думализиб гIеладиклумала шайчибси илгъуна хIукму дураснили регионтазибси гIеладиклуми ва жярга-зекъ имцIадикIнила масъала арзахъес кумекбирули саби. Дебали дигеси анцIбукь саби ил.

Нушала республикара январьла цаличибад баягъи сагаси кабиз хIясибли, гIела-гьаладиклуми лайдикIнила гьаларла тяхIяр-кьяйда датурли, сагатачи шурбухъи саби. Сегъуна саби ил, чIумати журала гIела-гьаладиклуми лайдикIнила ва ибгнила тяхIяр? Иличила бурес къайгъибирехIе нушанира иш макьалализиб.
Ишди бурхIназиб «Дагъистан РИА»-ла конференц-заллизиб гьанбушибси масъалалис хасбарибси журналистуначилси конференция бетерхур. Конференциялизир бутIакьяндеш дариб ДР-ла тIабигIятла сурсатунала ва экологияла шайчивси министр Набиюлла Къарачаевли ва республикала печатьла изданиебала журналистунани. Н.Къарачаевли конференцияличи цалабикибтази гIела-гьаладиклуми лайдикIнила кабизлизир детаурти лерилра сагадешуначила буриб.
Илала гъай хIясибли, саби гIела-гьа­­ладиклуми лайдикIнила хIекь­ли­зибси сагаси кабиз хIясибли бузес бехIбихьибхIели, ил шайчир хIянчилизирти дахъал нукьсандешуначил къаршибикес чебуркъуб. Илис сабабра – гIела-гьаладиклуми лайдикIути гьаларла кабизунани чула хIянчи чебетаахъили хIебирни сабри. Шагьарла дурарти ва духIнарти жярга-зекъ лайдикIути мер-муса хIердарибхIели, илди дебали вайси даражаличир урдухъун: тIакьни дебали камли сарри, лерилра жярга-зекъ — мазала дарг-махличирад дехIдихьили, химиялати гIела-гьаладиклумачи бикайчи мер-мерличи дегIунтиван, тIинтIдарилри. Илала дурарад, лерилра жярга-зекъуни, гIядатлибиубливан, шагьарла хан гьундурачи гъамли, чехIедаибтазира чедаахъесван, вякьсадатурли сари. «ГIела-гьаладиклуми лайдикIуси мерличир бегIлара камли гъал тIакьа диэс гIягIнити сари, сенахIенну илди ванзаличи лайдикIес асубируси ахIен. Дагъиста мер-мусаличиб чинабалра гIела-гьаладиклуми лайдикIуси цалра мер аги, эгер илгъуна мер хIебиалли, жярга-зекъ шагьарла, шила дура ардухес хIейрар, илди ардихес хIейралли регоператорти хIебирар, илди хIебиалли тарифунира… Гьар секIал цаличил ца дархдасунти сари. Камси заманала духIнар нушани гIела-гьаладиклуми лайдикIути кIел мер акIахъубра – Избербашлизир ва Къизларлизир. Нуша дебали хIядурдикIутири гIела-гьаладиклуми лайдикIнила сагаси кабиз нушала республикализиб бузесаэс багьандан. Декабрьла 31-личир гIела-гьаладиклуми лайдикIути гьаларла компаниябани чула хIянчи тIашаибсири. Избербашла шагьарлизиб бузути оператортани лерилра техникара дучили, тIакьнира ардухибтири, саби хIянчилабад аркьухIели. Шагьар гIела-гьаладиклумази гIелабиркур или хIертири бахъалгъунти, амма нушани ил масъала арзира, нушала техникара бузесаили, тIакьнира кадихьили, итмадан умудеш акIахъубра. Илгъуна аги сабри МяхIячкъалализибра. Сагаси дусла байрамла бурхIназирра дузули, нушани МяхIячкъала жярга-зекълизи гIелабикахъес хIебатурра».
Тамашабизеси анцIбукь саби Дагъиста шагьуртазир жярга-зекъ калкьес хасдарибти мерани дуцили, деткахъахъили диъни. Илди лерилра дицили, илдала мерличир тукенти, хъулри, се-дигара тIашдатурли сари. Ил багьандан нясдешуни калкьути мерани азбарла дура, гьундурала мякьла дурасили сари. Шагьарла шин дашуси КОР-ла мякьлар булан нясдешуни калкьути тIакьни сари. Илгъуна анцIбукь бекIлил балбикибси ахIенгу.
«Лерилра шагьуртази, районтази вякьунра ва муниципалитетунала бургачил гъайухъунра, илди нушала бузерила сагаси тяхIяр-кьяйдаличил тянишбарира. Республикала БекIличил биубси совещаниеличирра чIумати журала гIела-гьаладиклуми лайдикIнила шайчирти суалти хIердарибтири. В.Васильевлира нуша жярга-зекъла хIекьлизирти сагати тяхIяр-кьяйда Дагъистайзир детурхахънилизир гьар шайчирад гIердурцулра. Нушани бусягIятла замана няскалкьани чина мерладарес гIягIнитил белгити схемаби пикридирулра. Регоператортани багьес гIягIниси саби чина кадирхьутил нясдешуни калкьути тIакьни. ТIакьни кадирхьуси мер биалли муниципалитетла цалабяхъунани белгибируси саби. Илдани чула хIянчи барили ахIен. Илди нушани мерани даргили, нясдешуни калкьахъес тIакьни кадихьира. Шагьарла декIар-декIарти районтази дякьи, районтала бургачил мерани даргили, тIакьни кадирхьулра. Регоператортани сагаси техника, тIакьни дихули сари. Амма нушани илди кадихьес мер баргес дирули ахIенра. Лерилра мерани дицили сари, нясдешуни калкьес хасдарибти. Цалра проектлизир илдигъунти мерани кахIели сари», — викIи Н.Къарачаев.
Набиюлла Къарачаевли буруливан, ишбархIи чула гьалабси бекI­ли­биуб­си масъалали бетарули саби нясдешуни калкьес багьандан мерани даргни.
Бурес чебиркур, «Экология» бикIуси миллатласи проектла дазурбазиб, «Умуси улка» бикIуси федеральный проект бетурхахънилизир нушала республикалира бутIакьяндеш дирули сари.
«Республикализир гIела-гьаладик­лу­ми декIардирути ва дуртIути 7 комплекс акIахъубли дирар. Дагъистайзир дахъал дусмала духIнар учидикибти жярга-зекъ нушала хIерудилиу касили, сегъунти журала нясдешуни лерал хIеръили, цализирад ца декIардирути сари ва илди чула жура хIясибли дуртIути сари.
Нушани РФ-ла тIа­бигIятла сурсату­на­ла шайчибси Ми­нис­терстволичил вягI­дурти дурадуркIулра, жяр­га-зекъ гьунчидуршуси завод тIашбалтнилис арц де­кIардарахъес багьандан. Рес­публикализир гъамси зама­на­ли­зир гIергъити кункдешуни дирар — шагьарла дура ардухили, нясдешуни калкьути 4 мер (полигон), нясдешуни сари-ургар декIардирути 8 комплекс, илди гьунчидуршуси завод. Илкьяйдали февральла 20-личи бикайчи МяхIячкъалализи сагати, нясдешуни гечдирахъес хасдарибти 20 машина леркути сари. Мартличи бикайчи гIурра илдицад нясдешуни гечдирути машинаби кили дирар», — викIи Набиюллагь Къарачаев.
Шагьуртазиб ва районтазиб умудеш кабилзнила дурабад, илгъуна тяхIярли республикала халкьлис хIянчила дахъал меранира алкIахъули сари. Министрли бурили кьяйда, ил кьялилизиб бузес дигутира камли айхъули саби, ил багьандан илаб бузути шофертас, мегьла ваяхI дирантас ва цархIилти хIянчизартас алапа 25 процентла ахъбарили саби.
Бурес чебиркур, хъулрала бе­кIа­­хъудила хозяйстволи гIер­ди­ахъу­­ти шуртIразибад ца саби гIе­ла-гьа­ладиклуми лайдикIни ва ардихни. Гьанна халкьлис цархIилти шуртI­рачил барх, гIела-гьаладиклуми лай­дикI­ни­лисра налоглис арц дедлугес чебиркур. Налоглис бедлугуси арц илцад-декIар халаси ахIен. Н.Къарачаевла гъай хIясибли, эгер халкьличи тяп хутIлис яра газлис кьяйдали, гIела-гьаладиклуми лай­дикIнилисра арц дурчес арц дурчанти хъули башалли, халкьлис багьес чебиркур, илди адамти ялгъанти саби. Экологияла Министерстволи вягIда бигьунси «Лидер» бикIуси компанияли илкьяйдали арц дурчути ахIен. Илди дедлугути сари чIянкIли электронный тяхIярли. Илгъуна тяхIярли халкь гIягIниагарти чеблумазибад мяхIкамбирули саби.
Ахирлизиб ДР-ла экологияла ва тIабигIятла сурсатунала шайчивси министрли нясдешуни лайдикIнила шайчирти регионнизирти аги-кьяйда сунени сай-вегIси хIерудилиу касниличила багьахъур. Илала дурабад, илини гьанналис гьалар гIядатла жярга-зекъличил дарх низамагарли лайкадикIути урехилати, химиялати гIела-гьаладиклумала шайчибра низам-кьяйда кадилзахъниличила буриб. Н.Къарачаевли баягъи масъала ирзуси тяхIяр гьалабихьиб: нясдешуни калкьути шагьарла дурарти мераначи хасти печани кадилзути сари ва илар урехилати гIела-гьаладиклуми цIали дигубли, гIелар калунти палда ванзализи удалтути сари.
Районтазибси ва шимазибси гIела-гьаладиклумачил бархбасунси масъалара министрли сунела хIерудилиу касили сай. Муниципалитетунала бургачи гIела-гьаладиклуми лайдикIнила масъалаличи, ва ил шайчиб бируси бузериличи пикри бяхIчииахъес хъарбиру.
Дирхулра, республи­ка­ла лерилра шими-ша­гьур­та­зир умудешла шайчир ни­зам-кьяйда кадизахъес им­кан­бикI­ни­личи. Нушаб умуси рес­публикализир хIер­диэс ди­гулра.