Нешла мез мяхIкамдарни — нушала чебла

 

МягIничерти, чус ва че­ал­кIутас ман­па­гIятти се­кIул­ти адамтани мяхIкамли кьунба­зи кадирхьу. Аммаки, сецад ун­къли дихIес къайгъна биркьал­ра, бе­кIа­хъудила ваяхI заманала бухъяндешлизир, чучи бу­­цIардешли, бугIярдешли, хIяб­ц­дешли асарбиру: ранг дулъан, имсли дуга. Илгъуна хазна дягIли арбихули бирар, цIали игули бирар, шинни бицIахъули бирар, вегIлис къияндикибхIели, бирцулира бирар. Илгъуна кьисмат саби мас-хазнала.

ДекIарси къуллукъ саби мез­­ла давлала, сабира я чебаэс, я някъли хахамбарес хIей­ру­­си.
ЦацахIели дила бекIлизи та­ма­шала пикруми ади­цIу­ли дирар. Сен-сен детауртира мез? Мез руркъу­ти гIялимтани кьалли бурули саби: мез акIубти ахIен, я акIа­хъес вируси ахIен, илди чи­лилра пикридарибти ахIен. Нагагь мез пикридарес вируси виалри, дахъал къугъ­ни ва дарсдешуни дигути адамтани илди чуйнара дарсдариши.
Нушала Дагъистайзиб да­хъал миллатунала адамти хIер­бирули саби. Миллатунала вакилти цаличил ца урус мезли гъайбикIули саби. Урус мез школализирра даарила кьадар ункъли руркъяхъули сари. Гьайгьайрагу, илдачи хIяжатдеш чараагарли биъни багьандан.
Дунъяличив машгьурси по­эт Расул ХIямзатовла «Неш­ла мез» бикIуси назму бел­чIал­ли, иргъу гьарилли нешла мезла дурхъадеш.
«Нагагь жагIял дила мез
Детихъути диалли,
Иш ну хIядурли сайра
ИшбархIи хIябла кархес».
Нушаб нушала нешла мез ахIерти сари. Шагьарлизир хIербирути бахъалгъунти дарганти биалли чула дурхIнази урус мезли гъайбикIули саби. Илдани итира далагу урус мез дурхIнала анхълизир, школализир. Илдигъунти даргантас дарганти дикIес къиянни саби.
ХIязлис ахIен ГI.Тахо-Го­ди­ла уличилси НИИ-ла мез­ла ва литературала хIян­чи­зарти, мез­лизиб бузути гIя­лимти мил­латунала мезани дет­кайхъ­нила даражаличи ди­кес асу­бирар бикIути. Илгъуна мягI­ничебси масъала арзес бегI гьалаб хъарси са­би нушачи, нешла мезла ва ли­те­ратурала мугIяллимтачи. Гьа­­рил мугIяллимли бегIла гьа­лабси яргализиб балес чебиркур сегъуна мягIничебси масъала ирзулил жамигIятла гьалаб. Ил масъала бетерхахъес багьандан мугIяллимлис тIа­лаб­карсили виэс хIяжат­биркур бегI­лара гьалав сунечи. Ил багьандан мугIяллимла диэс гIягIнити сари: вегIли кадирхьути дурсри ункъли далес, санигIят ва дурхIни дигахъес, гьарил учIанна къиликъуни далес, методическая литература бучIес, белчIудила сагати кьяйдурти далес, вегIла пикруми тамашадизесли бучIантас гьаладирхьес.
Ишди чедир гьандушибти пикруми хьулчили диахъубли 30 дус рузулра ну нешла мезла ва литературала мугIяллимли ХIурхъила урга даражала школализир. БекIлибиубси ба­гьуди лугнила жура саби дарс. Ил багьандан гьарил дарс чекаризурли дураберкIес къай­гъилизир рирус. Мурталра тIашбалтулра суал: дарс сен-сен дураберкIалли гIяхI­сил, бучIантала иличи иштяхI акIахъесли. Гьайгьайрагу, бу­чIан­тас ца тяхIярла дурсри дир­тIур. ДурадуркIулра гIяхI­цад дурсри сагати тяхIяр-кьяйда пайдаладарили. ДурхI­на­ла дугьбала давла им­цIа­биахъес, цахIнабси багьуди тIинтIбиахъес дарсличиб хIяз­ла тяхIяр имцIали бузахъули рирус. Мезла дарсличиб чидил-биалра бутIа белчIи гIер­гъи, литературала дарсличиб поэтла, писательтала творчество, произведениеби делчIи гIергъи, бучIантала багьудлуми ахтардидарес тест­ла жура пайдалабирис. Дурс­рачиб бучIанти даргала лите­ратурный мезличилцун гъай­би­кIахъес хIяракатлизир рирус. Литературала дурсрачиб бу­чIуси материал гIям­руличил бархбасахъи, бучIуси произведениелизибти бекI игитунала гIяхIти ва вайти шалуби декIардирахъес бурсидешуни алкIахъули рирус. Илгъуна тяхIяр гьарилра-сера литературала дарсличиб чараагарли хIяжатси саби. ДурхIнала ВатIайчи диги адикьес багьандан, предметунала базлихъла манзиллизир дурадуркIули ди­ре­хIе гIяхIцад классла дурарти далдуцунира. Илдигъунти дал­дуцуназир бутIакьяндеш да­рес дигути дурхIни бахъал леб. ДурхIначи хъарбирулра хъу­лир ВатIайчила, вегI акIубси шиличила, учительличила, нешла мезличила назмурти цаладяхъяхъес.
Нушала шилизибад гIяхI­цад машгьурти поэтуни ва писательти дурабухъи саби. Илди нушала бучIантасра гIибратли бир­ниличи, сабира илдигъунтили бетаэс дигниличи рирхулра.
Нешла мез ункъли далуси ва илдачи дигичерси нушала выпускница ПатIимат Мирзаева республи­ка­ла «Замана» газетала мухбирли рузули сари. Нуша­­ла школала 2009-ибил дусла выпускница Мариям ГIябду­ряхI­­манова, та­манбарили пачалихъ­ла уни­вер­ситетла филологияла факультет, бусягIят радио-теле­ви­де­ниелизир рузули лер. Ил назмурти цаладирхъес рехI­ри­хьиб­сири шуибил класслизир ручIухIелил. Илини делкIунти дахъал назмурти кали лер школализир. Илди назмурти-ургаб «Нешла мез» бикIуси назмура леб. Дарган мезла ва литературала дурсри дигахъути бучIанти бахъал леб нушала школализиб. Челябкьлализиб нешла мезла мугIяллимти бетаэс дигутира илди-ургаб камли ахIен. БучIули саби пачалихъла университетла да­гъис­та филологияла факультетлизиб нушала выпускницаби: ПатIимат Шахова (Илра «Замана» газетализир рузра рузули, белчIудира гьунчибикахъес бажардириркули сари) – 5-ибил курслизир, Наида Шахова – 4-ибил курслизир.
Гьар белчIудила дуслизир нушала школала бу­чIантани дарган мезла ва литературала олимпиадабачир жигарла бутIакьяндеш диру. Ишдуслизирра илдани сархибдешуни дирахъниличи рирхес дигулра.
Бузерилизир тIинтIли пайдаладирулра дарган мезли дурадулхъути районна «Эркиндешличи», республикала «Замана» газетаби, «Гьалмагъдеш» альманах. Илди нуни гьар дус къулбасдирути сари. Мурталра илди бучIантала бегIтази къулбасдарихъесра маслигIятдирулра.
Гьанна замана гIягIниси материал баргес дебали гьамадбиубли саби. Иличи че, нушала шан поэтунала, писательтала творчестволис хасдарибти далдуцунира зумали детурхули дирар. Ильяс Идзиевла «Зубартачи гьуцI» ва кьанни дурабухъунси «Уркакьарла тIама» назмуртала сборникунала чебкад вечер дураберкIира.
Илала дурабадра арбякьунси белчIудила дуслизир дурхIначил Р.ХIямзатовла у бихуси Миллатла библиотекализи архIя дура­бер­кIира. Библиотекакад экскурсия дураберкIахъес нушаб кумекбариб библиотекала хIянчизар хIурхъан ХIяжиева Салимат МяхIяммадсягIидовнани. Ил сунела ши ва шанти дигуси пергер дубурлан хьунул адам сари. Баркалла биаб сунес. Бахъбааб илгъунти дарганти!
Нешла мезличи дигили, илди гьаладяхI ардукес ва мяхIкамдарес кьасличил са­би нешла мезла ва литера­ту­рала мугIяллимли бузери­ла гьар ганзра кайцIуси. Дар­ган мез калахъни ва дав­ла­чер­дикIахъни нушала, нешла мезла мугIяллимтала, чебла саби.