Миллатла игитлаван хабардерхурси

Се биэса адамлис
ХIериэс дунъяличив,
Бахълис гIяхIдеш бирули
ГIямру деркIес виралли.

Нушала шила гьа­лар­ти сагни гьар дус­лизир лер­гIер жа­га­ли вава-кьарла кьал­­тин­та­ни кIапI­дирули ди­ру­тири. Ца дуслизир заб-мар­ка кам­ли­­хIели, илар гьар­да­кIибти вав­нира кьарра дуръулри ва чилилра селра ба­рес вирули ахIенри. Шанти Че­­вяхI­си­ли­зи булгулри бизиси мар­ка барахъес, ва илди ми­цIир­­са­диахъес. Ди­ла неш мур­талра зягIипли рирусири ва илди бур­г­и гIяшдуцили жа­на­гар­ди­рути вавни дила нешличи мешудиркули дири. «Аллагьла уркIецIили ва тухтурла пасихI­деш­ли дила нешлис кумек­барес бирар, илди вавнас биалли, дарман­ди­рар забла кIунтIри», — пикри­ри­кIа­си ну…

Дахадаевла районна ДугIа­хъарла шилизир хIер­ди­рути нуша зягIипди­кибхIели, Уркухъла шилизибси районна больницализи дашутири. Нуни неш Уркарахъи, МяхIяч­къа­ла­лизи, Дербентлизи рукира, амма илала изала сагъбиахъес бирули ахIенри. Илала дурабадлира, дила нешли урус мез далути ахIенри ва тухтурли буруси аргъесра къиянбулхъулри. Чилирил набзи Мамедкъалализив дарган тух­тур лев дебали гIяхIси или бу­риб­сири. Ила бусягIятал неш рукира. Нушаб гьуниваиб дебали малхIямси, пергер гъайла уста ва шалати дяхI-някъла вегI тухтур. Ил дарган мезли гъайвикIули нешлизи гьарил секIал жагали аргъахъиб, ва ил къайгъначил алавруциб. Дила неш илхIели изай рархьратурсиван хIулкIулри, ва ил тухтурла гъайли дебали уркIичеррарилри. Ил тухтурла гIяхIдешличила бурули гъайрикIухIели, дила нешла хIул­базир разидешла нургъби дархли дакIудулхъулри, ва илини ишкьяйда тикрарбирулри: «Агь, сай гIямрули велкъ, вахъ чеветаибси ва сунела хIянчи ункъли балуси сайри ил. Лебилра зягIипти илис уркIи-уркIилабадли баркалла бикIули арбашулри». Неш шилизи чаррухъунхIели, шила гьаларти вава-кьар дахъ жагали чедиулри. Илдази забла кIунтIрани цIакь кертIили диалли, дила нешла уркIилизи ва чархлизи багьадур тухтурли умутунира гIямруличи гъирара хьурадарилри. ХIера, адамла ва тIабигIятла сегъуна бархбас лебли буилил…
ИлхIейчирадли 30 дус дикили диалра, ил пасихIкар тухтур нунира хъум­хIертурра. Ил манзилла бухIнаб чум­ра дила тухумти ва шанти илала сих­Iрула някъбани ва хIялалси уркIили декIар-декIарти излумазибадли сагъбарибтири. Нуни мурталра иргъулри Мамедкъалализибадтицунра ахIи, Дахадаевла, Хайдакьла ва цархIилти районтала адамтира иличи мурталра дугьабилзниличила. Тухтур зягIипсилизи кумек хIебирис викIес вирару, хаслира СалихIов Рабазан СалихIовичгъунти адамтачи дигили вицIибси виалли. Илкьяйдали ил миллатла игитлаван хабардерхурсили ветаур.
Чумал баз гьалар уркIила изай паргъатагарриахъубси ну­ра ил тухтурличи дугьаризес хьул­рухъунра. Гьарли-марли ил ЧевяхIсини халкьлис кумек­би­рахъес или вархьибси, караматдеш сунезир лерси, адамличи мешувиркулри. Илини бусягIятал дила изала белгибариб ва лечение бехI­би­хьиб. Гьарли-марли, нунира бахъал тухтурти чебаира. Амма илгъуна су­нела санигIятличи чекайзурси ва пасихIти гъайла бегIти че­хIебаира. Илини им­цIати гъай хIедурили, зягIипсилизи гьа­­рил секIал баяндирулри, ва изайчи къар­­шили «дяви» бехIбирхьулри. Больницализи кабихьи бахъал адамти леб­ри, ва гьарилли ил ункъли валулри. Илда­ни чула зугIлумас гьала тIашбизурси шанда къалаван сипатирулри, иличила чула дулекIла узи­чила ва дудешличилаван гъай­бикIулри. Илгъуна хIурмат сархес гьарил-де­кIар адамли хIейраргу. Хаслира цIуба халатла вегIли. ГIергъиси замана зягIиптала ава­раагарти тухтурти имцIали леб­хIели.
Рабазан СалихIович Хайдакьла районна Шиланшила шилизивадси сай. Ил акIубси сай шила мугIяллимла хъалибарглизив. Шилагьила урга даражала школа ункъли таманаиб ва 1971 ибил дуслизив Дагъиста мединститутлизи керхур. 1977 ибил дуслизиб белчIуди хъараахъур. Ил Псковла областьла Псков шагьарлизи терапевтли узахъес вархьибсири. ИтхIели чебяхIси даражала багьуди касибмад, жагьилти улкали хIяжатси мерличи бузахъес бурхьутири. Павловла уличилси Ленинградла ординатура таманаиб. ГIур узули калун неврологлира.
1980 ибил дуслизив Рабазан Сали­хIо­вич ­Дагъистайзи чарухъунсири. ­Дер­­бентла районна Мамедкъалала участ­­­ковый больницализиб, участ­ковый терапевтла ­бузери бехI­­бихьиб. Гьанна 25 дус те­ра­певтическое отделениела за­ведующийли узули сай.
ЗягIипти кьабулбирули ви­рус терапевтический, кардиологияла, гастроэнтерологияла бяхIчибиз хIясибси тухтур сайливан. Ил санигIят чеб­бикI­ниличи пашманиубли ахIенра. ЧебяхIси категорияла тухтур, Дагъистан Республикала урибси тухтурла уличи лайикьикили виасра, наб бегIлара халаси шабагъат саби адамтала диги ва хIурмат.
Гьачам бакIибти дахъхIила излумала бегIти байхъала дус яра дус дикили гIергъи, гIурра нушачи башули бирар. Илдас нушани диубсигъуна кумекра гIеб­биахъулра. Лер нушала даарила кьа­дарлизир дармунтира. Тухтур кIир­ка­ли разили вирар зягIипсилис кумекбарес виалли, ва ил разили нушачивадли арукьялли. Нуша, гьатIира цIакьли къайгънадиркьули дирехIе илкьяйдали ле­билра разибиахъес багьандан. Илдас больницализибадли арбякьи гIергъи, се барес хIя­жат­лил гIеббурули дирехIе, чу­ла арадеш мяхIкамбирахъес багьан­дан, — бурули сай Р.Са­ли­­хIовли.
Рабаза дудеш СалихI учитель сайри неш Мургьиба дурхIначил хъулир рирусири. Илдала 9 дурхIя лебтири. Илдазибадли гьанна 4 агара. Илди итил дунъяличи арбякьи саби. БегIла халалгъуна Рашид Новочеркасскла политехнический институт таманаили гIергъи, Чечнялизив бекI инже­нерли узусири. КIиибил узи ДГУ-ла физический факультет таманаили гIергъи, 30 дусцадхIи завучли Манаскентлизив узусири. Рабазан хъалибарглизив хIябэсил урши сайри. Рузби Гьурият, Къурбанкъиз, На­рижат чула хъа­либаргуначил­ тали­хI­чебли хIер­ка­би­рули саби.
Р.СалихIовла гIямрула марси гьалмагъ ХIявани шила хозяйствола институт таманаибсири ва Мамедкъалализир лаборанткали рузули калун. Илдала урши Наример «Денеблизив» бекI технологли узули сай. Мубарак Москвализив хIерирули сай. Ибрагьимра СалихIра баркьудила адамти саби. ДурхIнала 10 дурхIя леб, 4 урши ва 6 рурси. Наримай мединститутла фармацевтический факультет таманбариб.
— Дила дурхIнала дурхIна­зи­радли бегIла халалгъуна Нарима рурси Сидратра 15 дус риубли сари. Ил тухтур ретаахъес дила пикри леб ва гIерра рурцис. ГIурра лер дила дякькад рукьес дигуси уршила рурси. Ил рикIули сари дила хала дудешгъуна адамтас кумекбирусили ретаэс дигулра. Илисра кумекбирис нуни — даимирули сай Рабазан. – Дила неш дебали зягIиприркули рири. ИлхIели унра шилизирадли фельдшер жирирусири. Ну 7-ибил класслизив учIулри. ИтхIели кьасбарира нуни тухтур ветаэс, зягIиптас уколти дирес, къияндикибти адамтас кумек гIеббиахъес. 8-ибил класслизив учIулри, нушази классла руководительли хьарбаибхIели, нуни ибсири адамтас кумекбируси, чекайзурси тухтур ветарус или.
Ну гьачамалра набчи адам дугьаи­зур­­­­хIели, кумекбарес гIелу­мизурси ахIен­­ра. Сут ва ал­хIят бурхIназиб ­барх­­ли хъули башули бирар бахъал адамти. Илдала мерлаб ну яра дила бегI­ти биал­ри секьяйда къиянни бирил или гьан­бир­кур ва ил­дала мурад барес гьа­лак­ли вирус.
Дахъал тамашала анцI­букьу­ни диуб дила бузерилизир. Нушала больницала нев­­рологияла отделениелизи ка­рихьи, чумал дус гьалар зягIипси лерри. Илис назначе­ние бел­кIунра ва лечение бирес дехI­дихьира. Цаибил ва кIии­бил укол дарибхIели сел­ра декIар­деш хIебиуб. ХIя­бъи­бил укол барибхIели, ил дебали вайриуб, пульс бетахъиб, хIи­ла гъяж убяхIбикиб. Набзи ил­­хIели илаб къаршибикибти тухтурти бикIутири ил ратигу ребкIилину или. Ну викIулра кумекбирули гIергъи, ил ахирличи бикайчи барес хIяжатли саби или. Илис искусственнйй тяхIяр­ли гьигьрикIахъес ку­мек­барира. Гьава башахъуси хасси гIягIниахъала бузесаира. Реанимациялизирадли гьарил хIяжатси секIал кадухахъира. Хиб дармунти ва цархIилти гIягIниахълуми. КIел сягIят ил рерцахъес ардякьун. Ца сягIят дикибхIели, хIила гъяж ахъбирес­кабииб, кIел сягIят дикибхIели, хIулби абхьиб. ЧевяхIсинира кумекбариб бургар, ил сагъкариуб. Гьар дус ил нушачи рашар ва баркалла балахъули рирар. Илини сеннира хъумуртули ахIен сунес ку­мек­барниличила.
Ишаб реанимация агар­хIе­ли, декIти зягIиптас кумек гIеб­биахъес нушачи хъарси саби. Бахъал берцахъира илкьяйдали. Хирургия леб, амма реанимациялизиртигъунти къуллукъуни илар гIердаахъес гьамадли ахIен.
Кьара-кьурейшлизибадли 11 сягIят дикибхIели, агъулавиубси (отравитьвиубси) зягIипси лев или багьахъур. Ботулизмала изайчи мешули саби илала изала или буриб­хIели, набчи илабти бирххIеур. Ил къалабали нушала больницализи раахъира. ГIур МяхIяч­къа­лализи аррукиб. Илаб ботулизм биъни кабизахъурлири. Нуни ботулизм теориялашал балусири, амма практикализиб къаршибикибси ахIенри. Ил кьай дугьаризнила сабабличирли рерцахъес хIебиуб ва МяхIяч­къалализир 10 бархIи дикибхIели, ребкIиб. ГIяйиб­ри ил хьунул адам жагьти гIям­ру­ли­чир итил дунъяличи аррукьяхъес.
Дебали камли къаршидиркути излумачилти зягIиптира бирар нушачи бикули. Ну гастроэнтеролог виасра, лерилра излумачила баянти дагьес хIяжатли сари: нефрология, кардиология, пульмонология, неврология. Неврологияла отделение абхьила гьанна 3-4 дус диркули сари.
Нушала халкь заманаличиб дугьа­хIе­билзни, дебали вайси саби. Россиялизиб камси секIайсра бусягIятал больницализи дуцIбикIули бирар адамти. 10-15 бархIи хъулиб зягIипли кали гIергъи, гIяхIдеш хIебиубхIели, дугьабилзан нушачи зягIипти. ИлхIели илдас кумек гIеббаахъес гьамадлира хIебирар кьалли. Амма нушани илдас чебетаибси къуллукъ гIеббаахъес хIяжатли биъниличила ункъли балуси саби. Даарила кьадарлизир дармунтира лер, цархIилти шуртIрира лер. Нушала больницала ва райбольницала бекI тухтурталара гIяхI­си кумек леб дармунти тIалабдарес ва зягIиптас гIяхIти шуртIри акIахъес. Мед­персоналра устадешличилси саби, — сунела буруси таманбариб тухтурли.
ИхтилатикIуси Рабазан Са­ли­хIович­ли­чи хIерикIулра ва ил зягIиптачи сунела хъалибаргличиван пикривикIни чебаэслири. Илдачила бурули ил гъай­викIухIели, илдазивадли чи-биалра сагъвиубли виалли илала дяхIличиб разидешла берхIи ухулри. Изала декIсили уббухъи, зягIипсила ахир гъамбиъниличила бурухIели, илала дяхI думкьулри, сай сегъуна-биалра гIяйиблизи викиб­хIеливан лехIкайхъулри. Илгъуна анцI­букь­личилара гьанбушес илис къиянни биъни чебаэслири. ХIера, сегъуна буи­лил тухтурла хIянчи, зягIипси сагъви­рал­­ли сагадан алкIули, чи-биалра веб­кIалли, пашманвирули. ИлхIели наб дила халал узи Рабада гъай гьандикиб. Илини медучилище отличноли белчIи хьалли, мединститутлизи хIевякьи, шила хозяйствола институтлизи керхурсири. Ил секIай наб паргъатдеш лугуси ахIенри, ахирра узизи хьарбаира сен илцад адамтас гIяхIдеш барес дигуси хIуни тухтурла хIянчи бархьбатурри или. Ил чумал баз шилизив тухтурли узули калунсири. «Ну тухтурли узес даимиубси виасри, гьанналичи бикайчи ну мицIирли кахIевласи. СенахIенну ну зягIипсиличи хIерикIухIели кьакьа­ви­­кIусири, илала изала набзиб леб­хIе­ливан. Пикрибара, сецад излуми чекайси дила кьаркьай…», — викIу­сири узи. ХIе­ра, секьяйда къиянти дуилил цIуба ха­латунала бегIтала гьар бархIилати гIямру.
Уктемдеш-хамдеш агар­си ва сабурчевси Рабазан СалихIовичли излуми ахIи, чула цархIилти зугI­лумира гьунчидуршусиван зягIип­ти иличи гьар ганзлис дуцI­би­кIулри. Илини пасихIти ва гIякь­лула дугьбачил илди пар­гъат­бирахъулри. ГIе, гIяхIси тух­турличи изайзибадли ахIи, гIям­рула кьячIикIуначир къар­ши­диркути гьалабизуназибадлира берцуди бургу или, зягIипти башули саби.
Ну мяштIрикIули рирус бахъал халкьлис лерилра чула гIямру къуллукъли­чи каили, хIербирути адамтачи. Илди ну­ни Аллагьли ванзаличи бархьибти малаи­куначил цугбурцули рирус. Хаслира Ра­базан СалихIовичгъунти тухтурти. Дила арадешлисра илцад халаси кумек гIеб­баахъибси илис нура уркIи-уркIи­ла­радли рул­гули рирус: «Арадеш им­­цIа­ба­раб хIед Аллагьли, хIур­матла Рабазан Са­лихIович, хIунира адамтас ара­деш пеш­кешбирулрину».