Адаб-яхI шанда шанти

Кубачила ши­ли­зи­радли хьурали ГIяммузгила шили­зи дашутири нура дила виштIал узи МяхIяммадра. Ну иларти мер-мусаличи тама­ша­рирусири. Бархьаначи бу­ралли, иларти имцIали шур­мала мерани сарри. Бахъал адамти бет-садбашуси гьуни биалра, иларадли рашесра ну урухкIусири, гьунила чедирра удирра шурми чедиухIели.

Илаб хIербирути нушала гIяхIли Рашид Рабадановхъалачи хьурадирутири нуша. Лерри илар чумал цархIил хъалибарг­ра: Чил­лихъали, Ногъайхъали, журналист (гьан­на нушала ургав агарси) гIяммузган ГIяб­дулкьадирла неш ПатIимат ва цар­хIил­ти. Рашидхъала халалгъуна рурси Хадижат ва авал урши: ХIяжирасул, Рабадан, Му­хIяммадзагьир, ГIяб­дулхаликь ду­раб хIер­бирулри. ПатIимат, Сакинат, ГIяб­дул­гIя­зиз ва ХIурият гьачамлис бегI­тачил хIер­бирулри. Шилизиб цархIилти дурхI­нира лебри. Нуша мурталра дарх хIяз­та­­диркьутири ва шила кьакьурбикад дуцI­ка­дикIутири. Рашидли дила бегIтира виштIал узи Мя­­хIяммадра яни бер­кIахъес ле­билра нушала шантала мазала масра ар­дукили, хIербиахъес чучи жибарибтири. Ра­шидхъала кIел юрт дири, цализиб саби хIербирулри, итиллизиб – дила бегIти. Дила бегIтира Рашидхъалира ца хъалибаргван хIербирулри. Илцадра гIяхIси хьунул адам рири Рашидла хьунул Зайнаб. Илини хурег декIарли беркахъес хIебалти дила неш-дудешлизи. Илди мурталра чучи жибирутири. Ахъ-ахъси, жагаси кьаркьа ва къугъати дяхI-сипатла регI ил, дила нешла рузи сарсиван гьанари. Бахъ гIяхIси би­ригу илдала кулпет. Илдачи рукьес наб байрамличи ру­кьесван ди­гахъусири. Ну ши­лизи чар­ру­хъун­мад Сакинатличи кагъурти лукIес рехI­рирхьусири. Илинира къугъати хIябкубтачилти кагъурти дашахъи. Илдигъунти гъамти ва ванати бархбасуни нушала гьаннара лерал Рашидхъала кулпетличил. Нушала шилизир сагни аги ва маза хIердарес гьамадли ахIенри. ГIяммузгила ши-алавти мер-муса кьарли дерхъилри ва се­цад-дигара ми­цIираг хIер­дарес имканти лерри. Рашидли итхIели ду­гIахъарлантас халаси кумек­ба­рибсири, илдала 100-цад ма­зала мас яни бикайчи хIер­да­рибтири. Илкьяйдали ди­ла бегI­тачи гьар алхIят бар­хIи рашусири нура.
Гьачам шила бухIнабси кьяш­ла дякькад нуша дурхIни дуцI­дикIули лерли, чилирил тIамадариб: «МяхIкамли диирая, удир ахъти шурми сарину!». Ну илхIели удиряхI хIер­ризурра ва кахриуб­ра, 150-200 метрличирра им­цIа­ли ахъти шурмала чедир хIязтадиркьули дуилри ну­ша. ГIяммузгила дурхIнас бекI­лил аварара аги, илди бурси­кабиублири илкьяйда шур­ми-ургабадли бумхIес. Ил­ди­гъунти урехила дукьбикад чумра балагьла анцIбукь кади­киб дургар или дила нешли ибхIели, жавабли биахъубли гIяммузгантани бурулри илавадли чилра увяхIикибси ахIен или. ЧIянкIли сири гардбируси ца сукъурси рухънани чебиули руили ахIен сунела хъа гьалабси ахъдеш, ва илала някъбазибадли батбухъи сири убяхIбикили саби шурмачибадли. Сири гардбирухIели ца мерличиб бууси ахIен, ва ил ца мерличибадли цархIил мерличи багьлали хIускабулхъусири. ИлхIели убяхIбикибси сирилавси дурхIя чеваргъибси ахIенри бикIар. Дисличил гьуни бирули шурмала дайлабадли бякьи ца кьякьличи тIашкабизурси сири арбухибсири бикIар гIяммузгантани.
Шила дубларти хIябразир цагъунти 30-40-лицад цIелда лер. Илди жагьилти уршбала ва рурсбала сари или бурули саби гIяммузгантани. Ца бархIи 40 урши-рурси бамсриахъес или шурмала дайлабси диркьси, халаси къаркъаличи арбякьи саби. Илди далайбикIули булхъули лебли ил къаркъа шикьбухъи саби бикIар ва лебилра цахIнаб уркIбухъи, уркIби пIякьдикили бебкIили саби. ИтхIейчибадли ил къаркъа гIур шикьалра бухъунси ахIен ва гьаннара шурмала дайлаб лебал.
Адам тамашахIейэс хIей­рар гIяммузгантала им­цIа­тигъунти юртани шурла бехI­личирадли дехIдихьили делши диъниличи. Ил ши илцадра ахъси шурличиб белшунси саби, даргала шимачи душман челхъухIели алавти шимази балахъес багьандан или бурули бирар. Диркьала мер-муса чедиули сари иларадли. Душманти дубуртачи чебяхIихъули чебаибхIели, гIяммузгантани ха­ласи цIа билкьули буили са­би ва дарганти душман вя­чIес арбашули буили саби. ГIям­музгила ши-алав зурбаси къа­ла ва халати цадехI къапу дуили сари ила башес багьандан. Илди мурталра гьарг­ти ахIенри. Илаб къа­раултира бирутири. ГIяммузгила къа­ла­­лизибадли Дахадаевла рай­­онна лерилрара-сера шимира чедиули сари. Илцадра хала бегIтани мяхIкамбируси ван­заличив гьанна хIе­ри­­руси агара кьалли. Сен, гьатIи, бацI­бу­хъи ил мурт­рил мирхъила тIакьаван бузери­ла макьамтани ва биштIатала ду­келцIили зайкабикIахъуси ши?
2016 ибил дуслизир ил шила шантазирадли бегIла гIергъи гIямрулизирад аррякьунсири 80 дус риубси ПатIимат Нугъаева. Илини сунела хала бегIтала дурхъаси ванзаличир мицIираг адилкьутири ва ванза бузахъусири. «Ну мицIирли лералцадхIи чиналра хIякьяс», —рикIусири ил. Илала уршби неш ратурли гьарахъли арбукьесра хIебирули, ил шилизиб хIербиэс имкантира дебали камлихIели, буркьа шиличирадли гьарахъли ахIи, ГIяммузгила ванзаличир юртанира дарили, хIербирутири. Илди нешличи мурталра яргали гьаббикIутири. Ила машинаби дашулри ва хIербиэс къиянни ахIенри. Неш ребкIибхIели, илди диркьаличи гечбиубтири.
Ил шилизибкIун ярагъ дирути хабарла устни хIербиубтири. 1935 ибил дуслизир 40 хъалибарг кали сари шилизир, ва 203 адам хIер­бирули буили саби. ГIур гIям­муз­ганти, цар­хIил­ти ду­бурланти­ван, дургъ­­­бази арбя­кьун.
Ил шилизиб дебали жагаси мекъ гьанбиркур Рашидла рурси ПатIимат шери аркухIели. Шила мякьлабси майдайчиб булхъути гIяммузганти гьаннара лебалтиван гьанарули бирар. Бузерилизибван делхълизибра сакIубти буилри илди. Рашидла шелра урши барх булхъухIели наб гьанбикибсири илцадра тазати, жагати ва цабалгунти илдачи хIули чейгуру или. Дуку-дужутала бизиси тIемличил барх, ши-алав дам-дядла ва далуйтала тIамри тIинтIдиублири. Агь, дубурла шилизибси мекъла тIягIям хIебагьурти дубурланти игъбарагартази халбирули рирус кьалли…
ГIяммузгантачил нушала хъалибаргла гьалмагъдеш жяв­хIей­чирадли диънилис бикьридеш дирули, дила хала дудеш Аскандарлара Рашидлара ургарти узбалагъунти бархбасуначила дахъал хабурти дурули вири дила дудешли. Диркьаличи ризкьи хес ва нурхби-диъбас илди дехIсурдарес ур­чиличив вашухIели, Аскандар Рашидличи хьуравируси уили сай. «ГIяхIялдешлис цIакь­си Ра­шидличи Сир­хIяла шимазибадти чумра гIяхIял хьурабирули бурги, гьаннара илала хъулив цалра бархIи унра шилизивадси яра гьарахълавад вакIибси адам камхIейрар», —викIусири дила дудеш.
Гьарли-марти гIяхIялдеш даимти дирар ва наслубазир узидешличи шурдулхъан ибси дубурлантала буралалис бикьридеш даресван Рашидла рурсила рурси ГIяйшачил районна «Шила гIямру» газетала редакциялизир рузес кьадарбиубсири. Гьанна ил дила нешли хIераркьибси рузи сари ва нушала гьалмагъдеш акIубтанира даимдирниличи рирхулра. ГIе, адамти дигути, гIяхIялдешлис сахаватти, бузерилизиб хъярхъти ва саберхурти саби гIям­музганти. Илди гьанна нуни дила шантиван ункъли балра балути саби, илдала вай-гIяхIличира рашули рирус.
Илцад цабалгунти ва тухум-шантачи гIяшикьли чула шила дураб сен илди хIер­бирутил хьарбаибхIели, илдани ишдигъунти пикруми дурули сари: «1944 ибил дуслизиб Дагъиста диштIати шимала адамти Чечнялизи бархьибтири, илдала лугIилизиб гIяммузгантира. ЦацабехIти мегьла устни биалли шимази бархьибтири, кол­хозунас ва халкьлис мегьла ваяхI: къялкъни, миршби, газни ва цархIилти хIяжатти секIли дирахъес багьандан. Илкьяйдали дугIахъарла ши­лизив хIерирули вири ГIяхI­мад бикIуси дебали серхурси ва гъабзадешчевси адам. Ила­ла дурхIни гьаннара ду­гIа­хъарлантани чула шантачибра имцIали хIурматбирули, илаб хIеркабирули саби. Чечнялизибадли чарбухъи гIергъ,и гIяммузгантани чула юртани сагадариб ва ца юртлизиб школара абхьили чула санигIятра бузахъули хIеркабирескабииб. Илабси бехIбихьудла школализирти гьарил класслизиб 14-15 дурхIя бучIутири. Чедирти классунази Кубачила урга даражала школализи 3 километрличи башутири. Шилизи машина башули ахIен­ри ва хутIла шала аги, илкьяйдали устнас набтличил пай­да­лабикIес чевкъулри. Дарибти ваяхI мах-махли Кубачи дихутири ва дерхахъесра гьамадли ахIенри. Шилизиб медициналашалра кумекбареси аги. Илкьяйдали гIяммузганти багьла-багьлали шилизибадли арбашескабииб».
Фестивальличиб гъайбухъунти Аминат МяхIяммадовала, ГIяб­дулгIязиз Рабадановла ва Расул Нугъаевла ва цар­хIил­ти гIям­музгантала цаси пик­ри — чула шилизи чарбухъ­ни саб­ри. «Машинаби дашахъес гьуни баралли ва хутIла ша­ла бархьалли, нушани гIя­мал­бирехIе», — бикIулри илди.
Дунъяличиб чула устадешличил машгьурбиубти гIям­муз­ганти Дагъиста декIар-де­кIарти мер-мусаличиб ва илала дураб хIер­бирули са­би. Лебтанилра ба­лули са­би илдала устадеш гьанна гIер­хIедуцалли, детихъниличила, амма гIяммузганти шилизи чар­­бухъахъес пикри­ви­кIуси че­эс вирули ахIен. ХIера, Россиялизивадси журналист ва писатель Борис Войцеховс­кийли «ГIяммузгила шиличила бурала» фестиваль ду­раберкIиб, ил шилизиб бахъал адамти цалабяхъиб. Ил уруслан гIяхIгъабзала игитси баркьуди саби викIалра, хатIа бетхIерар.
Шел дус гьалавра ва­кIиб­сири Борис Кубачила шилизи. «Нуни бегIла гIергъи ил ши­лизир хIеррирули калунси ПатIимат Нугъаева чераиб­сири. ХIера, илкьяйдали дила хIул­бала гьалаб ил ши бацI­ка­бухъун. Ил шила кьисматли дила дагьри-рухIлис паргъатдеш лугули ахIенри. Чумал сягIятлис биалра ил ши мицIирбарес ва илдигъунти Дубуртар Улкала дацIкадулхъути шимачи пикри бяхIчиаахъес ибси пикриличил саби иш фестиваль дураберкIибсира. Ши мицIирбиалли, илала культура ва хала бегIтала санигIятра хIедубкIар кьалли. Дагъиста дахъал дебкIибти ва дубкIути шимала кьисматличила пикрибухъес заманагу. ЧеалкIуси наслулис хала бегIтала мер-муса мицIирдарниличиб халаси савгъат биэс бирару?», — или бурули сай илини.
ГIяммузганти ва гIяхIли цалабикибтири Кубачила шилизи ва илабадли хьурали гъярцIа гьунчибадли арбякьун­тири ГIям­музгила шилизи. Агь, ил бархIи гIяммуз­ган­тала ра­зидеш! Жагьилти бул­хъулри, дурхIни хIяз-хIуз­ли­зибри…
ГIяммузгила устадеш да­им­­дируси машгьурси мегьла уста гIяммузган ГIяхI­мад­ла рурсила урши ГIяб­дул­лагь Мя­хIям­ма­довли чула хала бегI­тала са­нигIятла дигIян­де­шу­начила ца­лабикибтази хабурти дурулри. Багьеслири, цалра гIям­музгайс илавадли арукьес дигули ахIенри ил бархIи. Илдази вегIла дурхъаси ва гIязизси ванзара илди сунечил калахъес тиладибикIусигъунари. Бизити хурегунала тIем ши-алав тIинтIбиублири. Муртрил жагьти гIяммузгантала мукърачирван музыка демжурлири…
Някъбазиб шандан дебшлабирули бурсибиубти ва чула ур­кIи-рухIра тяп шан­данван яхI-­ламусличил дебш­ладарибти ба­­гьадурти гIям­музгантани чIу­ма­ли кьасбарилри хала бегI­тала илцадра гьайбатси ван­за­личи чар­бухъес. Бурули би­раргу: «Шантала тур варгьила биалра кабирхIур» или. Илдас улкали, республикали ва районни кумекбирниличира вирхес вирар…