Поэзия — мургьила хазна

Нушачиб иш сагали дакIу­биуб­си балагьла кьялшуби гьачамлис «гIер­къали» лерал. Бахъал адамти коро­на­вирусла чейхъуси изайзи бикили саби. Илини давлачебти, мискинти, машгьурти ва гӀядатлати декӀарбирули ахӀен…

Сен биалра, ишбархӀи наб им­кан­ба­­кIиб нушала машгьурси Дагъиста халкьла поэт, пергер дарган Аминат ГӀяб­­дулманаповначил ихтилат дура­бер­кIес. Ил майла 15-личир 75 дус ри­руси сари. Алавчарли сецад дархибти аги-кьяйда диалра, илгъуна разиси анцI­букьличил нушала Аминат сеналра мубаракхIерарес хIейрар. Дигулра илала гIямру разитицун бурхIнани шаладирули. Иличилси ихтилат нушала газета бу­чIантасра гьалабирхьулра:
— Гьаланачи хӀечила баянти дурили дигахъира. Белики, дарганти-ургав виэс илди хIелусира. Нуни балуливан, школализиб багьуди касибхӀели, хӀуни Дагъиста пачалихъла педагогический университетла физикала ва математикала факультет таманбарибси саби. Литератураличил биалли гьалмагъдеш дебадиубтири 1987 ибил дуслизир Москвализибси М.Горькийла уличилси институлизир. Цаибсигъуна хӀела бел­чӀуди поэзияличил бекӀлил бархбаси ахӀен. Секьяйдали, гьатӀи, гӀямру поэзияличил дархдасахъес пикрибарири?
— ХӀунира балуливан, ну Хъярбукир акӀубсира. Дила дудеш ГIябдулманап ХӀяжиев, мугIяллимла курсани делчӀи, ДугIахъарла школала директорли узули калун. ИтхIели рурсби бучӀахъес бурхьули ахӀенри, или биалра, дудешли ну МяхӀячкъалализи аррукира. ДГПУ-ла физикала ва математикала факультет таманбарира. КӀинайс школализиб чумал дус хӀянчи барира. Дила нешлира медицинала курсани делчӀи, шила халкьлис къуллукъбарибсири. Ну шел дус риубхӀели, кӀилизанти баркьили, ил ребкӀибсири. Нуни ил ребкӀни хӀебалули, неш чаррулхъан или рахъхӀи хьулрикӀули калунсири. Лебтанилра къунби дурутири, дила неш дурашар сари бикӀули, гӀинцби-хъярби хес аррякьун или. КӀилизантира бебкӀиб. Ну мурталра пикрумазир рирусири, сен дила неш ребкӀибсил? РиштӀали лерай шишимъайзи гӀеларикира. Школализи рашухӀели, чилилра хӀебагьесли, дила белкӀани дигӀянни, мяхIкамли дихӀяси.
Гьаланачи дила назмурти Сулайбан Рабадановли, дебали гапдарили, «Гьалмагъдеш» журналлизи кадяхъибтири. Почтализибад гонорарра бархьибсири. Лебтанилра иличила багьурли, дила дудеш мубаракварес, мугIяллимти хъули бакӀибтири. Нунира назмуртас гонорар лугни балуси ахӀенри. Дебали разириубли, гӀурра лукӀес даимриубра. Шагьарлизи чаррухъунра ва бусягӀятал «Дагъистан» Дагтелерадиокомпаниялизиб хӀянчира баргира. Бахъал гӀяртистуначил ва мягӀничебти адамтачил тянишриубра. Гьайгьайра, «Замана» газетализи ва цархӀилти газетаби-журналтази назмурти дихаси. Цагьачам ГӀяхӀмадхан Абу-Бакарли сунечи тӀалабрарира ва сунела назмуртала жуз шурбатурси Авсарогов бикӀуси поэтличил тянишрарира. Илини дила чумал назму, урус мезличи шурдатурли, ГӀяхӀмадхайзи чедаахъиб. Ил викӀусири: «Гьарли-марли пагьмучерси поэтесса сарри, хӀу Москвала писательтала Союзла М.Горькийла уличилси литературный институтлизи карерхахъес маслигӀятбирулра». Бурес хӀейрар, сецад ну разириубрал ва уркӀрухъунрал иличила бакьибхIели.
Дагъиста писательтас ил бегӀлара къиянси замана сабри. Р.ХӀямзатовлара ГӀ.Абу-Бакарлара ургала гIяхIли ахIенри. Илкьяйдали писательтала Союзли набчира къаршидеш дарибтири. ИтхӀели ГӀяхӀ­мадхай рекомендация белкӀи, дила цаибил жузра дурабухъунсири.
Литературный институтлизи карер­хес дахъал документуни дучес хӀя­жатлири. Ила каберхес бакӀибти 2000-личиб имцӀали адам лебри, халаси абз сабри. Наб приглашение лябкьули ахӀенри. Ну хъярхъли Москвализи ра­кӀира. Дила документуни, дигӀян­да­рили, деткахъахъилри. Ил чила хӀянчи сабил шакрикира. Рек­тор викӀар: «ХӀуни конкурс ахъес гӀягӀ­ни­ли саби». Хъярхъли чаррухъунра МяхӀячкъалализи ва сагали документуни дучира. Ил бархӀи кӀина Москвализи ва МяхӀячкъалализи раира. Дила кьас халабиуб, илди къаршити набчи разихӀебирахъис ибси пикриличил. Илкьяйда, халаси къияйчил институтла студентка ретаурра. ИтхӀели абзлизиб 120 адам чедибикиб. Урусла классик, машгьурси поэт Владимир Иванович Фирсов дила мугIяллим ветаур. Ну илис мурталра рулгули рирус. Илини нуша гӀердуцира ва Москвализир жузи дурадухъахъес кумекбариб. Наб тилмажунира илини баргиб.
ГӀурра наб дирутир вайбаркьуни та­ман­хӀедиуб. Писательтала Союзли ца-кӀел жуз дуракаибти бурцулри. 8 жуз адаиб­хӀелира, набчи къаршили кабизурлири. КӀинайсра Москвали илди бекӀ­­бяхъуначи тудяхъиб ва итар Союзлизи руцира.
Дагъиста учебно-педагогический Издательствола редакторли вецӀал дус рузули калунра. БусягӀят «Лачин» журналла редактор сарра. Иларра гьанна 20 дус рузулра. Ну мурталра гӀер­рур­цусири С.Рабадановли, Р.Ра­ши­довли, ХӀ.ГӀялиевли, С.Амировли. «Дагъиста халкьла поэт» халаси у саби. Ну разилира ил сархес риъниличи. Гьанна дила ну-регӀти 56 жузи дурадухъи сари. ЦархӀилти автортачил дарх биалли, гӀурра дахъал. Далайчибас 400-личир имцӀали далай делкӀунра. Дилацун далуйтала нотаби хӀясибли жузра дурабухъун. Ил дурабухъахъун Избербашла педколледжла преподаватель МирзамяхӀяммад Амирбековичли. БусягӀятла замана Москвализиб дила 3 томла жузи дурайути сари. Илдазибад ца дураили, кӀиэсил хӀядурбирули саби. Дарган мезличил ва урус мезличил дурайули саби. Дагъиста издательстволи «ЧердикӀибти» бикIуси жуз дуракаэс хӀядурбарили саби. Шабагъатунира дахъал лер. Халкьани-ургабси Шекспирла премия ва диплом гиб. Ишди бурхӀназиб Италиялизиб халкьани-ургабси абзлизиб цаибил мер сархира. ГӀурра премия ва диплом гиб. 2010-ибил дуслизиб «Филантроп» бикӀуси халкьани-ургабси премияра касира. Муху Гимбатовичла уличилси сягӀят, шагьарла бекӀла шайзибадра, А.С.Грибоедовла уличилси премия, Дагъиста культурала рурибси хӀянчизар, «ХIурмат ва чедибдеш» дикӀути дявила темалис кӀел орден, дипломти ва дахъал грамотаби лер. Гьамадли сархибси селра агара. Нагагьладан, хӀу цархIилти-ургав декӀарухъес виадли, бусягӀятал кьясти дакӀубулхъан. Набра илгъуна бетаур. Ну лукӀутас, жагьилтас, адамтас гӀяхӀдешцун бирес кьаслизи рикира. Макрукьяби биалли, гьарли-марли пагьмучебтас диргалабулхъес бехI­­бихьиб, илдачи дила гьимира духъун.
— БегӀла гьалаб поэзияличил тянишриубси манзил хӀед гьанбиркуру? БегIтани дучӀулрив хӀед назмурти?
— Дила дудеш дебали чӀумаси, асилси адам сайри. Илизирад урузкӀули, дигайла назмурти кахӀедирхъира. ХӀунира балуливан, ДГУ-ла яра ДГПУ-ла гӀялимтала ургаб поэзиячи руркъути агара. Я школабазиб илдигъунти мугIяллимти агара. ГӀердуранти бахъал леб. Гьарли-марли поэзияла мугIяллимти наб Москвала литературный институтлизиб къаршибикиб. Илар касира нуни гӀяхӀцад багьудлуми. Амма поэзиялизи бархибти лебилра поэтунази халбаресра рирули ахӀенра нуни.
— ХӀела цаибси назму секьяйда белкӀунсирил багьес дигахъира.
— Дила дудешла дебали гьалакси, саберхурси айгъир лебри. Дудешли ил дубурла гӀела арбукахъес ва савли сабукахъесра ну рурхьусири. Ил беткахъили, нуни Леслиула, Аттахънала ва Хьанурби мер-муса умцӀутири. Нушала Хъярбукла ахъти дубуртачирад унра шими чедиути сари. Дубуртала жагадешличи гIяшикьриубли, урчиличилара балли хъумкартусири. ИлхӀели уркӀилизир хӀяб­кубти алкӀутири. Цаибси назму ди­ла ретахъибси, ребкӀибси нешлис хас­ба­­рибсири. Дила ца жузлира «Неш­ла анкъи» ибси у бихули саби. КӀинайс ВатӀайс, тӀабигӀятлис хасдарибти наз­мурти делкӀунра.
— Рифмаличил дугьбала чумал тугъ дел­кӀес бахъал адамтани бирар, амма илди тугъи адамла уркӀилизи адацIахъес би­рути рахлира къаршихӀебиркур. Секьяйда аргъес вирара рифмализир дал­ди­кибти тугъала ва гьарли-марси поэ­зияла ургабси декӀардеш? Се саби поэзия?
— ЦабехӀтас «ну гӀяхӀгъабза сайра, поэзия хъалтала чуду саби» или гьанбиркули бирар, илдигъунтани назмуртази се-дигара къузкадиру. ХӀуни гӀяхӀил иргъулри, поэзия илцадра гьамадси секӀал ахӀен. Илар рифма ва ритмцун ахӀенну, мурхьси философияра, урхӀли хӀебурибси пикрира, дугьбала каргьнира, жагадешра диэс гӀягӀнити сари. ГӀямарла Батирайла халаси хӀурматбируси саби нуни. Востокла поэзия, Шекспирла сонетаби, Катулла поэзия, Мария Цветаева – илди саби дила поэзияла мугIяллимти. Чуйна делчӀаслира илдала жузи наб анцӀхӀедулкьан, гьар мурталра сагали дучӀутиван гьанарар.
— 2010-ибил дусличирад, хӀу Дагъиста халкьла поэт сарри. Ил халаси сархибдеш саби, сунесра халаси хӀянчи ва къиян гӀягӀнити. Илала дурарадра, литератураличил дархдасунти абзаназир хӀела дахъал декIар-декIарти сархибдешуни лер. Ишдус хӀела юбилей саби. Сегъунти сари хӀела пикруми? Разилирив илди чедибдешуначи, яра цархӀилти мурадунира леру гьатӀира хӀела поэзияла ва хӀянчила кабиз ахъбиахъес?
— Адам мурталра хьуликӀар сархибдешуни имцӀа­ди­ахъес. Урусуни бикӀуливан, «хьулани адам вебкӀили гӀер­гъи, дубкӀути сари». Бархьси саби. Ну­ни гьанна хӀябал пьеса дел­кӀун­ра, амма цалра сценаличи кабихьили ахӀен­ра. ГӀурра пьеса лукӀулра иш­бар­хӀи­­ла заманаличила, илала баркьудлу­ма­чила ва палакатдешличила. Илди ле­­рилра сценаличир гьаладихьес кьас саби.
— ХӀуни гIямру ункъли дяркъурлири. Сегъунти пик­румачил дугьаризес рируда жагьти писательтачи ва поэтуначи? Сегъунти хатӀаби дирули имцӀаливан илдани?
— Даргала бахъал поэтуни ахиратлизи арбякьун. Нуша мискиндиубра, цӀуръаби детаурра, нушала мягӀничебти мугIяллимти агара. ГӀергъиси замана поэзия бучӀанти дебали камбиубли саби. Биаллира, гьарли-марли поэзия мур­талра багьа камхӀебируси мургьила хазна саби.
Наб дебали децӀигули саби, сена­хӀенну ишбархӀила жагьил лукӀантас кумекбарести агархIели. Халаси бетахъри саби — сенахӀенну сагати поэтуни лябкьули ахӀен. Дила кьасри универститетла чумал лукӀути студент гӀеббуцес, илдала назмурти журналлизи чуйнара кадяхъира, амма чула поэтуни бетаэс кьас агара.
Гьанна цархӀилти лукIутас кумекбареси адам агара, сенахIенну, чедибра буриливан, нуша даргантала поэзияла къушум дебали мискинбиубли саби. БегӀла вайсира ил саби. Ну жагьхӀели нушала халати писательтани, лукӀахъес дучӀахъес кумекбирули, лергӀер чула хIерудилиу алавруцили рираси. Амма се бируси, илди замунти кадерхур.
Жагьилтас се бурес рируса, гьатӀи. ЛукӀеная, ахӀерти, нуни биалли рирусигъуна кумекбирис. Гьарли-марли пагьмучевси, лукӀес дигуси адам гIевуцес ну мурталра хIядурлира. Пайдаагар адамтачи лехӀмайхъудая, ва хӀушала пикри бетерхахъес дируцад кьасбиреная. Илкьяйда бетарути саби гьарли-марли машгьурти адамти.