Мурталра кумекбарес хIядурли

Нуни адамтазибад чуйнара аргъибсири «високосный» дус де­бали вайси бируси саби или. Илдигъунти гъайличи пи­шя­хъили, лехIирхъусири. Гьа­ланачи, дусми къиянти яра гьамадти дирути ахIен или аргъахъес гьуцIлизив ви­ру­сири. Амма тарихла гIер­къа­деш­личи хIеризурхIели, ил се­кIал марсилизи халбарес ви­ру­ли сай.

1908-ибил дуслизиб Россияла Сибирьла мер-мусаличи, сунесра Тунгуский метеорит би­кIуси, секIал кабикибсири. Ил се сабрил гьаннара тамай бел­гибарили ахIен. Илини 2000 квадратный километрла мерличиб вацIа ­беткахъахъиб. 300 километрла ­гьарахъти юртанала хъулчри булан ардухибтири. 1912 ибил дуслизиб ил манзил бегIлара ­халаси «Титаник» гами урхьнази бухI­набикибсири. 1500 адам ал­­хунтири. 1960 ибил дуслизи­б урчIемал байхъала балла мерсли ванза вяшбарибсири. Чили пачалихъла ванзаличиб бетаурсири ил. Иличибли акIубси цунамили океанна дубларти лерилра мер-муса шинни ардухибтири. 6 азир адам цагьакIли алхунтири, бет­кахъибтала лугIи гьаннара белгибарили ахIен. 1976 ибил дуслизирра Тянь-Шаньна мер-мусаличир мерс дакьунтири. Ил кахси анцIбукьлира бахъал адамтала гIямру палакатдарибтири. Илдигъунти вайти анцIбукьуни дахъал сари. Нуни бурес хIейрус илди «високосный» дус сабхIели детурхутил яра ахIе­нал. ХIера, 2020-ибил дусра­ лебилра дунъяла адамтас дебали кахси ва къиянсили бетаур. Ванзаличиб тIинтIбиубси коронавирусли ишбархIилис 100 азир адамла гIямру къябаиб. Миллионличибра имцIали зягIипбикили саби, ва илдала лу­гIи бархIиличи-бархIи им­цIа­­бикIули саби. Илала дурабад ил чейхъуси изала сабабли дунъяла экономика ­дебали усалбикили саби. Дахъал ­улкни, илдала ургар — дебали давлачертира, илгъуна агиличи хIядурли хIедиъни якьинбиуб. Нушала улкализибси медицинара хIядурли ахIен. Иличил цугли, цархIилти пачалихъла учреждениебала хIянчи тIаш­бизур яра хIярхIбиуб. Ну­шала улкализир адамтас декIар-декIарти къадагълуми пикридирули сари. Илдас кьакьала дурабулхъахъес ихтияр лугули ахIен. Шимала мер-мусаличиб кункдеш леб, сенкIун бахъла юртла мякьлар азбар, анхъ леб­­хIели. Шагьуртазиб илгъуна кункдеш агара. Хъу­ливад баз дурахIелхъес адамла дагьрилис дебали де­кI­си секIал саби. Бахъла базлис берк-берж агара. Тукенти, хаслира – берк-бержла продуктуни дирцути, дузули диалра, илди асесра арц хIяжатли сари. Нушала па­чалихълизиб адамти ба­риб­си хIянчилис кайсуси ала­паличибли хIербирути са­би­. ИмцIатигъунти ­хIу­ку­мат­л­а ор­­­ганизациябазиб ахIен бу­­зу­ти. ЧIянкIли пачалихъла хIян­­чурбачиб бузутас саби иш­­­бархIи алапа кавлахъуси, хъулиб биалра. Правительст­воли вегIдешла организация­бачира хъарбарили саби бузутас акьуси манзилра алапа бедахъес. Амма илдала ил ба­рес имкан агара. ЦацабехIтани чула учреждениеби гIейкIули сари ва хIянчизарти, алапа хIебедили отпускабачи, бурхьули саби. Къиянси ­агили адамла лерилра дигIянти хIял-тIабигIят да­кIу­ди­­рули са­ри. Чи чи саял якьинбирули­ саби. ИшбархIи азирти адамти цалис ца кумекбирули, хIяжатдеш лебти гIеб­бурцули, хIер­би­рули саби.
Нушала улкализир дахъал гIяхI­бар­кьла фондани дузули сари. Илдани, жа­мигIят-ургаб хIялумцIла дура­бур­кIу­ли, кумекбарес хIяжатти белгибирули саби. Нушала республикализиб 2012 ибил дусличибадал «Инсан» бикIуси гIяхIбаркьла фонд бузули саби. Лавашала районнизибра илдала отделение леб. Ишди бурхIназибра ил фондла хIян­чизарти ва саби гIяхIъулали кумек­бирути адамти (волонтеры) мискинти, чулахъуни ва гьести гIямрула адамти гIеббурцули, бузули саби. Бируси хIян­чила чебкад нуни ихтилатбарира Лавашала районнизибси «Инсан» фондла отделениела руководитель ХIясанхIяжи МяхIяммадович Хадаевличил.
— Нуни балуливан, Дагъистан Рес­публикализиб «Инсан» фонд 2012 ибил дуслизиб бузес бехIбихьибсири. Лавашала районнизиб мурт отделение абхьибсири, ва хIу секьяйда иш фондлизи вакIибсири?
– Марлира, нушала фонд 2012 ибил дуслизиб абхьибсири ва ца-кIел базла духIнар республикала районтазирра отделениеби акIахъубтири. Чили бузахъес вирарал отделение ибси пикри хIясибли хьарбауд дураберкIибсири. Набзи багьахъурсири илис бекIдешдарахъес или. Гьаланачи илди хIянчила дигIяндешуни дагьахъес багьуди касахъибсири. ХIера, фондла бехIбихьудлизибадал ну ишав узулра. Бархьли бурасли, гьаланачи дебали къияннири. СенкIун нушала районна адамтала бирхауди сархес илцад-декIар гьамадси ахIенри. Багьла-багьлали, хIянчи дирухIели, кумекбарибтала лугIи имцIабикIухIели, узесра гьамадбиуб. Нушала республикала дубурла мер-муса хIясибли, «Инсан» фондла Лавашала районна отделение цаибси мерличибсири. Адамтани кумекбарес багьандан палтар, продуктуни ва цархIил журала ваяхI дихутири. Дири анцIбукьуни Лавашала шилизиб хIербирути адамтани Ахъушала районнизиб хIербирути дебали кумекличи хIяжатти адамтачила нушази балахъути. Ил район нушала отделениела хIерудиуб хIебиалра (илаб лебси саби «Инсан» фондла чула отделение), нушал­а хIянчизарти башутири ва ахтардибирутири. Марлира, илгъуна адам левси виалри, хIяжатси кумек гIеббиахъусири. ХIера, ил районнизирти 50 хъалибарг­лис нушани кумекбирусири.
— Секьяйда бургутив хIушани кумекличи хъарти адамти? Илди белгибарахъес чили икьалабирули? Ил шайчиб мерла администрациябала кумек лебу?
— Гьаланачи шила имамлизи кумекбарахъес тиладибирусири. Илизи нушала районнизиб фонд бузниличила балахъусири ва шилизибти мискинтачила баянти дучахъес, нушази дагьахъес тиладибирусири. «ХIера, ит пулан адамлис кумек хIяжатли саби или» чеваахъили хьалли, кумекбируси ахIен. Ил адамли нушази, сунечила камти баянти гили, гIярза лукIуси саби (Набзи ХIясанхIяжини делкIунти гIярзаби чедаахъиб. Илдазибад цализиб: «…Нуни тиладибирулра наб палтарличил кумекбарахъес…»). Нушачи дугьаизурси адамлизи нушани хьарбиуси саби: «…Сегъуна кумек хIяжатлил нушазибад? Секьяйда кумекбарес дирутира?» Дирар адамла чебла лебли, ил бедес имкан агарли, ва продуктуни асес хIебирути анцIбукьунира. ИлхIели нушани фондлизибад чебла ихъутира. ЦацахIели хъулри сагадирули, хъулчри дарсдирули, хIянчи дурадуркIулра. Чула имкан агархIели илди хIянчи дурадеркIес. Ил хIебаралли, жагIял илди хъулри агарли кавлути саби. ГIярза белкIира биуси ахIен. Нушани ил адамличи хIянчизар урхьуси сай ва илини ахтарди дурабуркIуси, акт бируси саби. Нушани кабилзахъуси саби «социальный статус». Ил хIябал журала лебси саби: хIунтIена зона, бухъутIа зона ва хьанцIа зона. Гьаланачи нушани хIунтIена зонализибти адамтас кумекбируси саби. ГIур – гьаб-гIергъидеш хIясибли. ХIера, илкьяйда бургути саби нушани кумекличи хъарти адамти. ИшбархIи, нушала хIянчиличила балухIели, адамти саби дугьабилзули саби. ГIергъити ца-хIябал бархIила духIнар нушачи сагати 20 гIярза дакIиб, гьаларла хIисаблизи ка­хIесаслира. Илдала хIекьлизир иш­бархIи дузулра. Гьанна нушани 520 адам хIерудиуб бихIулра.
­— Бахъал адамти бирар «нушаб сегъуналра кумек хIяжатли ахIен…» или бикIути. Хаслира, кагъурти дирцIахъес бехIбихьибхIели, адамтала гъузгъалдидеш алкIули сари.
– Марлира, кагъурти дирцIахъес бехIбихьибхIели, адамти кахбируливан бирар. Амма селис гIягIнитил илди нушани иргъахъухIели, гъузгъалдидеш деткайхъур. Илди далилти хIяжатти сари законна гьалаб нушала хIянчи гьаргли биахъес. Мисаллис, нуша адамтала хъули дякьи вяшдикIес дирути ахIенра. Участковый яра администрацияла хIянчизар вакIили, «хIушани ишаб се бирулра?» или хьарбаибхIели, «хIера, иш гIярза хIясибли кумекбируси саби» или бурес дирулра. Нушала хIянчи дурадуркIес адамла гIярза законнис сабаб саби.
— Администрацияли сегъуналра кумекбирулив?
– Нушала администрацияличил дебали чIумаси бархбас леб. Баркалла багьахъес дигулра нушаб барибси кумеклис. Гьаланачи нушаб дебали къияннири, сенкIун фондла юрт, складуни аги. Илди арцлис дурцес хIяжатлири. Нушала арц итира камлири. Гьанна администрацияли нушаб дузахъес лерилра шуртIри акIахъубли сари.
— ХIушачиб бузути кумекчибачила (волонтертачила) бурили дигахъира. Чи саби илди ва секьяйда хIушачи башути?
– Фондлизиб бузути кIел хIянчизар леб. ГьатIира нушачи цархIилтас кумекбарес гьуцIлизибти бахъал башули бирар. Леб илдала ургаб дебали жигарчебтира. Гьанрушес дигулра Лавашала районна больницала кадрабала отделлизир рузуси Заира. Илини нушаб дебали халаси кумекбирули сари. Продуктуни, палтар-кьяш дурчес ва дуртIесцун ахIенну, нушала бируси хIянчиличила адамтази багьахъес. Илини дирути хIянчиличила баянти Интернетлизи, социальный сетьлизи кадирхъули сари. Илкьяйдали илини вачар-чакарлизиб бузути, давлачебти, фондлис кумекбарес дигути адамти бургули саби, ва нушачил бархбасуни кадилзахъули сари. «Инсан» фондли дурадуркIути далдуцуназирра жигарла бутIакьяндеш диру. Илини сари илди дурадуркIути викIаслира, хатахIеркус. Ил больницализибад нушала вецIал кумекчи леб. Нушани къайгъибирулра кумекбарес хIядурси адамлизи дурадуркIути далдуцуназир бутIакьяндеш дарахъес. Мискинтала аги-хIял чедиухIели, ил варсвирули сай. Илини иргъули саби нушани бируси хIянчила мурадра. Бирар адамти жагIял сегъуна беркесил барес бирарал хIебалути, сенкIун продуктуни агархIели. Гьарилла гIямрулизир декIар-декIарти сабабти лерти сари. Илдала къияндешуни алавчартази аргъахъес гьамадли ахIен. Саби адамти кумекчиби (волонтерти) бетаурхIели, илдани чула хIулбани чедиули сари мискинна шуртIри. ИлхIели нушала хIянчира гьамаддирули дирар.
— ХIушала икьайчибли адамтас кумекбирути чи саби? Илди бизнеслизиб бузути сабив…
– Бахъалгъунти гIядатла адамти саби. Мисаллис бурасли, гьалабван ца адамли набчи белкIунсири: «Наб дигулра хIушала фондлизи 500 къуруш дархьес. Наб цIахбилзули саби илцад камти арц дархьес. Амма ил лугIи саби нуни гес вируси». Илис ва цархIилти газета бучIантази бурес дигулра – ца адамлизирад 500 къуруш халаси кумек саби. ВецIал къурушра халаси кумек саби. Гьарилли сунени вируси саби хIяжатсилис бедлугуси. Давлачебтира бирар, амма илди дебали камли саби.
Марлира, «Инсан» фондли бируси кумек дебали мягIничебси ва пайдаласи саби. Мискинти биалли бархIиличи-бархIи имцIабикIули саби. Пачалихъли дарес хIяжатти хIянчи гIядатла адамтани чучи чейсули чебиулра нушани. Дирхала бихьес дигулра челябкьлализиб аги барсбирниличи ва нушала улкализиб мискинти камбирниличи.