Абик – тылла зяхIматчи

Ну ЧебяхIси ВатIа дергълизив ургъули калунси дубурланна хъалибарглизив акIубсира. Наб гьандиркур дила виштIахIелла гIямру.

Гьанбиркур, ца хIебла бархIи бахъал адамти би­сули сельсоветла ва колхозла конторабази учи­бир­­кули. ИтхIели илаб шилизиб цацун сабси бата­рей­кабачиб бузуси радиоприемник бирусири. Ил приемникличи лехIбизес дуцIли башули буилри дила шанти. Кьакьалав хIязта виркьуси нура, сен лебилра бисутил тамашавиубли ургаси, халатачил варх ила вя­кьунсири. Шила дайлабси халаси юртла азбарлаб ахъли бисути бахъал адамти чебаили, се багьандан илди бисутил хIебалукъи, нура висивиибсири. Ил 1953 ибил дусла март базла И.Сталин вебкIибси бархIи сабри, ва ну илхIели тамай 6 дус виубли ахIенри.
Ил заманаличибад бехIбихьили, наб гьанбиркур нушала азбарлаб ца халаси цIуба гъезла бегI хя бири. Ил дебали халаси хя биэс гIягIнисири: нуша, хъяшни, бар­хIехъ кигьмала хIенкьличил дукирад хъули чар­дул­­хъухIели, дубурличирад къадани дашуси кат­руг­ли­зир ил хяличи эмхIечиван мурдадирутири. Хяличи мур­дабиэс хIебикибти дила зиланти халати кигьмачи мурдабирутири. Къадалабси хIеркIличи даайчи. Илар нуша уряхIихъутири. ХIеркIличир шинни дужи кигьмала хIенкь итил дубурла бяхIлизибси дякькад лагбяхI хъули батбирхьусири. Илдас гIергъи дашули — нушара ит цIуба хяра.
Дургъбазивад чарухъунси дила дудеш колхозла мазала хала букIун вири ва хъулив дебали камли къаршивиркусири. Нушачил ца юртлизиб хIербирули бири дургъбазив къел-хIерзи агарли веткахъибси дудешла узикьар Хасбулатла хъалибаргра: хьунулра ца уршира. Ил урши нуйчив верхIел дус халасири ва наб дила халал узиван вилзусири. Илала нешли ну варкьибси неш­личибра халаси къуллукъбирули рири наб. Дебали динничи чекаризурси адам рири ил: гьар бархIи Кьуръайзирад аятуна ручIи.
Даргала фольклорлизирад дахъал хабуртира хIябкубтира дали ХIясан­кьа­дила Бикани (или бикIи ил пергер хьунул адамлис). Нуни Бикани дучIути хIябкубти тетрадунази лукIули вираси. Нуни бурес вирусра, илини набзир литератураличи диги адикьурти сари илира. ЦархIилтазирад ил декIаррулхъули рири сунени чебаибси ва бакьибси хъумхIертниличирлира. 1919 ибил дуслизиб, Хайдакьла ва Къаякентла районтала шими чедидяхъили, Дагъистайзибра машгьурти ярагъла устнала ши Хъярбуклизи аркьуси Деникинна къазакъунала отряд, нушала шила удибси хIеркIла къаданибад бикили, лаг арбякьунсири рикIули, бурули рири Бикани. «Урухдиубти нуша диштIа рурсби гунерлизи дигIяндикибтири,—рикIи Бика,— амма илди нушала шилизира ахIебацIиб».
Нуша кIидехIелра ца хъалибаргван хIер­дирутири. Ил бухъна хяра нушала цахIнабси юртла къараул сабри. Ил селизилра хIебигьи, сунес дигна башахъес батурси азадси хя сабри. Дергълизив алхунси Хасбулатла усангла хя сабри ил. Ил хя чинабад дакIубухъунсирил ва сен нушала азбарлаб хIер­би­русирил дудешли тамашала хабар бурибсири, ну ха­лаваибхIели. Ил хабар нуни дудешли бурибси тя­хIяр­ли, селра барсхIебарили, хIушабра гьалабирхьулра…
Дергълис гьалабси дусла дуцIрумлизиб, ярга нушачи баили, нушала мазала бригада Урхъла гIелабси дубурличи Рутулла районна ванзаличи букес чебуркъуб. Илар дирутири дуцIрум нушала колхозла маза дуки дикути мер-муса. Илабси нушала дубурличи урчиличив мурдали хIябэсил бархIи виусири, мазала хIункьри ила даэс гьатIира дахъхIи кавлутири. Нуша ила дашуси гьунчир дахъал ахъти дубурти лерти сари. Ца гьунчибси дубура бархьбатурли, итил шайчи маза даахъес гIягIнисири. Амма гьамадли ахIен ил дубурла сирт (перевал) ахъес. ХIерила замана сягIят 12 дикайчи ил дубурличирад мазала хIункьри шулумдатес далкьхIеахIелри, гIергъила бархIилис тIашдизес чевкъусири: хIерила гIергъи дубурличиб бурям булхъуси саби, цIяббируси саби ва дебали бугIярбируси саби, мажахIят, вири иларад маза шулумдатес.
Рутулла районнизибси нушала дубурла мякьлар Катрух бикIути кIел ши дири: Чедибси Катрух ва Удибси Катрух. Чедибси Катрух булегунала ши саби, Удибси Катрух – Азербайжанна. Удибси Катрухличи хIербикIуси дубурла бяхIличиб нушала колхозла мазала ца бригада бирусири. Ил шилизив нушала Насрулла бикIуси гIяхIялра левсири. Нушала бетIу, зе, шилизи ардухес гIягIнити мазала нусили дицIибти тIагьни, делгьунти ва дебкIибти мазала гулби илала юртлизир далтутири. Илаб нушала биштIаси склад бирусири.
Гьар мурталраван, июньна бехIбихьудличиб нушала­ бригада ил дубурличи баиб. Бригадала хала букIун ди­ла­ узикьар Шихшала Хасбулат сайри. Урчила лутIи-гIя­бул асес гIягIнибикалри, хала букIун яра ну урчиличи мурдали ру­тулланти хIербируси Ихрек бикIуси шилизи дашутири (цар­хIилти алавчарти шимазив мегьла уста вируси ахIенри).
Гьачам Ихреклизивси нушала КьурбанбяхIяммад бикIуси гIяхIяйчи архIяли вякьунси Хасбулатли, азбарлаб чумал бархIи диубти, нешла бурхIелизи дасунти кецIнала бекIа чебаили сай.
— ХIера, Хасбулат, декIарбара ишдазибад хIед ца кецIа. Бахъ цIакьси сабну ишдала неш, пашманхIейруд? — викIули сай гIяхIял.
Хасбулат кецIнала бекIализиб бегIла чедибси ца цIуба кецIачи гIяхIцадхIи хIерикIули кали сай. ГIур неш-хялис кьацIла бутIара бедили, касили някълизи, ит цIуба кецIа сунела узби-рузбала уди дигIянбарили сай. Камси замана дикили хIерикIулигу: лерилра кецIни ита-иша къуждарили бекIализибад чеди дурабухъи, ил кецIа нешла утIилизи бархили. Кисализибад касили бугаси хъярбукан устали барибси­ биштIаси мутIрус, Хасбулатли хабарра агарли ил кецIала лихIби ва къуйрухъ чердяхъили сай.
— ХIера ихди хIерзира, Кьурбанбя­хIяммад, ца баз дикила, иш кецIа арбукес магарычра нура хIечи лявкьяс,—викIули сай ил гIяхIяйзи.
Июль базла бехIбихьудлизиб Хасбулатли ил кецIа усанглизи сабукиб. Камси замана хала букIуй ил цархIилти хуразибад декIарли балхули калун. Нуша дубуртачирад диркьаличи аркьуси замана баибхIейс, хIябал баз биубси кецIазибад жагаси ва духуси жагьил хя бетаур. БегIлара усанглизирти багьадурти ва халати хурачилра ил бусягIят абирки, сунени балуси тяхIярли къалмагъар дехIдирхьи. Ил багьандан бурги Хасбулатли илис Абик (абиркан, къалмагъар диран) бихьибсира.
Ит замана нушачирад Ногъайла авлахъуначи мазала хIункьри дашахъули дикутири. Илди 40 бархIицадхIи гьунчир кавлутири. Гьунчиб Абик гьатIира халабаиб. Ахирра баиб нушала игит Бакресла мер-мусаличибси Ногъайла чIянкI авлахъличи. Илар дирутири нушала ва Кулила районтала колхозунала хъарахъуни.
Дубуртазив гьаргси заклиув усули бур­сикайубси хала букIун Хасбулатли, ца­цахIели, чебушили варгьира ва кIапI­бу­цили Абикра, мазали бицIибси чялила духIнар (кошарализир) дугурби дуркIутири. БугIярси янила дуги гушдиубли авдикIути буцIала къаралдлуми дяхIила цIубдешлизир дакIудухъалри, халати хури, къушани-алав дуцIдикIули, гъямдикIутири. Хурани илкьяйдали бецI маза лерихIи гъамбиахъес хIебалти. Сунела хIехарадешли урехи хIебалуси кецIа Абик биалли илди къаралдлуми лерихIи бетухъес къайгъилизиб бири. Гьанналис илини мякьлаб бецI чебаибси ахIенри, ва ил сунес дебали урехила биъни балули хIебииши. БуцIачил абикес къайгъназибси кецIа Хасбулатли буцили тIашиусири. Ил багьандан сайри ил, цархIилти букIуниван хъа ухIна кахIейхьи, дура калхьусира.
Мукьара хъямбарес пикрили, чялурби -алав дашути чумра хас (енот) гIянддакIиб ит дус жагьил хяли.
1940-1941-ибти дусмала яни Абикли Ногъайла авлахъличир деркIиб. Май базла бехIбихьудлизир, гьар мурталраван, Дагъиста колхозунала мазала хIункьри Ногъайла авлахъуначирад дубуртазир дуцIрум деркIес гьайдиуб. Илдачил дарх Дахадаевла районна Кировла у бихуси колхозла хIябал мазала бригадара.
ШалкIайла (Терекла) гумиличибад хIеркI­лизи уди­хIе­бикесу итхIели нушала Абик. Мазала хIенкьла дуб­лаб гумиличибад башуси Абик, селисрил урухдиубли дуцIдухъунти мазали къужбарили, гумиличиба­д шиннизи кабикиб. Ну сунела мякьлав къар­ши­хIейкибси виасри, дила куртIикIес хIе­ба­луси узикьар Хасбулат палтарчевли хя бер­цахъес Тереклизи тIяхIулхъусири. Гьан­хIе­би­киб бургар илис ит­хIели, бекI­лил чехIеибси байхъала дус виуб­си урши шилизив сунечи хIерли виъни.
Камси заманали Абик хIеркIла итил шайчиб багьарибиуб. Нуша ила даибхIели, пяхIдарили гъезбазирти шинра сабира, ил нушачибяхI дуцIбухъун. ХIеркIлизибад ми­цIирли дурабухъи, сунечибяхI дуцI­бу­хъунси Абик чебаибхIели, дила узикьар дунъяла мас сунес бедибхIеливан разивиуб ва, кIелра някъли кецIа ахъбуцили, илала андаличи байикун.
ГIядат хIясибли, диркьаличир кIакI­ру­ма­чи (клещ) ва гъаргличи (чесотка) къаршили дармара дарили, колхозла мазала хIункьри ца-чумал бар­хIи­ли ши-алавти мер-мусаличир далтути сари. ИлхIели, бу­кIуни хъули бархьили, шила жагьилтани илди дукира дикути сари ва дугели илдас къараулра бируси саби. БукIуни биалли хIе­рейс маза дирзес усанг лебихIи башути саби.
Шилизи даила цаибил бархIи Хасбулатра нура, мазара дирзили, Хасбулатла ухъна дудеш Шихшас ва дила нешлис кIантIиси нусира касили, хъули дукьес далкьаурра.
Урчачи мурдадиубхIели, «гьари Абикра дила уршиличил тянишбирис» викIули, Хасбулатли жагьил хя жибариб.
Наб гьанбиркур: итхIели хъули дакIиб­хIе­ли, азбарлав сирилавси Хасбулатла 6 баз­ виубси урши Абикли кIина-хIяйна лямва­рибсири. Багьур бургар илини сирилавси дурхIя сунес дунъяличив бегIлара дигуси адамла урши виъни. «ГIела!» — викIули, уршила хала дудеш Шихшани, жагьил хялис тIерхьа гьакIбариб. Дебали хIейгибизурли ухъна Шихшала хIянчи, Абик иличи вайтIа хIербизурсири: гьалаб Абиклизи чилилра ахъли вявъибси ахIенри. 1941 ибил дусла июньна цаибти бурхIни сарри илди.
Ит дус нушала бригада Агъулла районна Буркехен шила мякьлабси Гъургъа бекIла дубурличи букибсири. Ил мерла удибси Дахадаевла районна ГIяштила, Дирбагъла ва Кьункьила чедибси ванзалис муиранти Гамарда бикIар. ДуцIрумлизир илар нушала районна дахъал колхозунала мазала хIункьри дирути сари. Илдала складунира ГIяштир дирутири.
Нушала колхозла складуни Къаяхъали ва Бегахъали бикIути Булкъякнила (Буркехен) шилизибти гIяхIлачир дири. Къаяла Хасбулатла дудешла у бихуси Шихша би­кIуси уршира вири. ХалаваибхIели, ил гIяхIси кьисла уста ветаур. Нушала биш­тIа­си хъулирти шкафани илини дарибти сари. Уз­би Бигаевхъали, хIунира балули ургуд, Дагъистайзиб хабардерхурти адамти саби, Мурад.
Агъулла районнизибси нушала дубурлис Гъургъа бекI бикIар. Чили-биалра аргъес асубирар, «Гъургъа бекI» гъургъа къаркъала бекI (Къаркъала дубура) тяхIярлира. Нуни бални хIясибли, «Гъургъа бекI» гъургъашин (свинец) ибси девлизибад бетаурси саби: ил дубурла чедибси зак имцIаливан гъургъашинна рангла, хьанцIли гъурша бируси саби. Тамашала къукъу-рямкьярла чяхI-заб дирар илар дуцIрумла замана.
ИтхIели нушала Абикличила лебилра Агъулла районнизир хабардерхуртири. Тамашала журали жагаси хя бетаур Абик. Халати гIемсначилси хамха, бягIуси бекI, къантIа бяхI, циила гьалабяхI бакIибси анда, мурхьли кадатурти, журуга хIулби ва кьак бицIибти цIуба цулби, къантIа, бабза хъяб ва бягIуси михъири, ахъти кьяшми ва багьласи, уктемси башри… Гьарли-марли Кавказла буцIачи гIяярбикуси хя.
Мазала дурзамтачил дашути хуразиб, гьанналис саби биштIали биубхьар, къалмакъарлисра илини балтуси хя хIебири. «Ишини азир мазала дурзам ца суненицун хIербиру», «урчила мурда булан ябуличи­вад увяхIису» бикIули бири букIуни Абик­лис. Гьари ил хяла игитдешличила ца анцI­букьра гьанбуршис нуни хIед.
Ца дуцIрумла дуги Гъургъа бекIличир, тIя­кьярбикIахъули ва лямцIбикIахъули зак, дахъал чяхI-заб дарибтири. Илдигъунти чяхI-заб­ дубуртазирра камли дирути сари. Урухдиубти 100-цад мазала ца хIенкь, кIел азир мазала дурзамлизибад къяббердили, усанг лебси мерличибад гьайбиубли, цIябдешлизиб пяхI­ли беткахъибсири. Мазаличил барх Абикра. Нуша, 3 букIун, кIел букIунра хурир­а усанглаб батурли, мазалигIир къяйцI дурадухъунра. Чуйнара ласбарира нушани ит дуги Гамардала дубура. ЧIянкIли гIелабси бархIи савли, колхозла мазала хIенкь Кьункьила шиличи хIербикIуси, ахъси дубурличиб­ баргибсири. Абикли мазаличи гъамиахъес чилра валтули ахIенри, нуша дархли. Ну­шайчив камси кьанни ила вакIибси Хасбулат, Абикли, гьалаб башули, шайчи арукиб. Нушара илдас гIергъи гьайдиубра. ГIяштила къаданибси хIеркIличи даэс 150-200 метр лералли, хIердикIулрагу: гIяндбушили беб­кIибси, эмхIецада бецI. Лерилра тамаша­диуб­тири ил анцIбукьличи. Секьяйда кабушиба дус биубси хяли илцадра халаси бецI?! Хасбулатли, «бурушлис кьадин убуршес» викIули, бусягIят бецIла гули чеббердибсири. Илдигъунти гIурра чумал анцIбукь кадикиб ил дус Гъургъа бекIличир нушала Абикличил: лерилра гьандушесра хIейрар.
Июньна 22-личиб бехIби­хьиб дергъ. Ну­ша­ла че­бяхIси улкала халкь, чула хъар­хIе­рагардеш батахъес багьандан, душмайчи къаршили дурабухъун. Илдала къяяназиб – дагъистан­лантира. Камси заманали букIунира дергълизи арбикес бехIбихьиб. Хас­булатра, ну­ра ва дила гъам­си юлдаш Бабала ГIя­­марра ит­хIели хIяб­цIа-хIябцIали дус диуб­лири. Нушайчив 10 дусла халалри дила цар­хIил узикьар Пач­яхI­ла Му­са (илра нушала колхозла хала букIун вирусири). Август базличир Кировла у бихуси колхозла букIуназирад авалра ну­ша бегI гьалар дергълизи ардукибтири.
Дахадаевла районна цархIилти шимазибадти нушагъунти букIунала ва хIенкьулабала халаси отряд хьурали башули баибсири Мамедкъалализи. Савли нуша чедатурра поездла дех бихути вагонтачи, ва гьайбиуб эшелон МяхIячкъалализибяхI.
Хасбулатли шилизиб гьаялизи бигьи ба­турси Абик, цулбани кьисбариб бургар гьая, батбухъи, Къаякентла районнизи ну­ша даибхIейс поездлис гIеббаибсири. Ил чебаибхIели, Хасбулат поездличивад тIя­­хIулхъули хIилхIи калун. Поездличибад тIяхI­­­бухъунти дезертиртази халбирути саби ди­­кIули, нушани ил тIяхIухъахъес хIетурра. Ил­хIели Хасбулатли кисалабад дурасиб ду­буртазиб ца геологли касибси сунелара биш­тIаси Абиклара су­рат­ ва, гIяшбуцили бекIра сайра, вахъхIи или­чи хIерикIули калун.
Амма нуша-ургаб гIярмиялизиб ­къул­­­­лу­къ­барес хIейгули гIелумбилзантира леб­ли уб­бухъун. «Валлагь, Ахъушала районна Усиша­ла шилизи баили немцуни леб, Гитлерлис илдани хIядурбарили саби мургьи-арцла ги­ли-кьабталичилси цIуба урчи» бикIули, чилирил хабардерхахъурлири. Нуша лерси вагонни­зирра дигIяна-гIяшли илди гъай дикьулри. Ил­дачи бирхаэсти нушала ургабра ахъиб, ва, поезд Къаякентлизи биухIели, поездличибад тIяхI­башутира биуб (Мякьлар нушала районна­ шимала хъарахъуни лерти сари). Ди­ла халал узикьар Муса мякьлав хIейалри, тIя­хIухъи къа­чагъ ветарусири нура. «Нуша ал­кIу­хIели белкIунси ахIи, нушачи цархIил сел­ра лябкьуси ахIен. Ца Аллагьли сари нушаб гIям­ру лугутира, илди керисутира. ВатIа хъар­хIе­рагардеш батахъе­с нушала чеб­ла саби, кайили хIела мерли­чив уэн» ви­кIули, ну Муса­ни тIя­хIу­­хъа­хъес хIе­турра. Чу­­­мал нугъунти цар­хIил­­ти тIяхI­бухъес хIя­дур­­биу­б­тира, Мусала гъайличи­ лехI­­­­би­зур­ли, тIя­хI­­­­хIе­бухъи ка­­лунтири. Поезд­­ли­чибад тIяхIбухъи, къачагъберхуртала кьисмат сегъу­нарил, хIунира балад, дила дур­хIя.
МяхIячкъалализи даибхIели, поезд тIа­шаили, нуша чумал бархIи иларра калунра. Ил­хIели цархIил отрядличил бакIибти гIур­ра чу­мал нушала колхозла букIун нушаб гIеб­баиб: ГIябдулкарим, Адайла ХIяжи ва цар­хIилти. «Хасбулатла мазала бригадалис Сул­тIа­н БяхIмудов хала букIунни катур, Мусала мер­личи – Абила ГIябдуллабек катур. Нушаб кьа­дин букIунна хIянчи дарахъес шилизибад жагьил дурхIни дубурличи бархьиб: Къингуйла ГIяли, Къарила Сулайбан, Шагь Рабазан, Гер­ман МяхIяммад, ХIямзала Мамма, Игир ХIяжи, ЧIянкIала СалихI ва цархIилти. Мазала дурзамтачил калун ХIяттала СалихI, Мя­хIяммадла Кьурбан, Дарсам Кьади ва чумал цархIилтира», — бурибсири нушази ГIяб­дул­ка­римли.
Нушара дергълизи дархьли хIедукили, гьаланачир дяркъес бикIули, улкала востокла шайчи, Дальний Востоклизи, дукибтири. Или барни бархьсира сабри. Нушала ургаб бахъал лебри урус мез камли далутира бекIлил хIедалутира. Лебри бучIес ва лукIес хIебалутира. Нура илдала лугIилизивад ца сайри. Гьайгьайрагу, гьаланачир нуша дяркъес, урус мезличи бурсидарес гIягIнитири. Наб гьанбиркур, дявила командаби садерхахъурли дирахъес или, командиртани халаси балагь кайули багьуди агарти нушачи.
«Тяжело в учении – легко в бою», — бил­за­хъули вири ца старший лейтенант ­казахли. «Рахли иш нушаб дергълизив къар­ши­икалли, итав нушани бекIирехIе», — ди­­кIули ди­ре­хIери илис дила гъамси юл­даш ГIя­марра нура. КIинайс наб ил къар­ши­хIейкиб, викили виаллира, илис ну баркалл­а викIаси ургус: къияндикибхIели, чуйнара гIягI­ни­дикиб наб ит казахли дагьахъурти. — Дергълизив ну гьа­ланачив пулеметличив кIиибил номерли вираси, гIур, дила вархкьяна кавшила, — цаибил номерли. Дебали дархьтили урдухъун наб баягъи ит казахла гъай: «Тяжело в учении — легко в бою».
(Хьарахъуд бирар)