Кьяшмау кахIедихьили, нушанира кьиматладирехIе

Нушаб гьалабти наслула адамтани гьаман гIергъити масъулти ахъдурцули дири: жагьилтани нешла мез хIедалнила, илди дяркъес хьул агнила ва вецIани дусмас гIергъи илди тамай деткахъес асубирнила. Илдала кьакьадешлис сабабра лебли уббухъун. Ил масъалали нуша ишбархIи гьатIира дачадархахъилра. Гьалабла адамтани гьала хили гьар секIайчила балули буилри. Гьанна биалли, нушанира чебиулра, нешла мез бархIиличи-бархIи вайси даражаличи детиркни. Селизибара анцIбукь? Лерилра мезанала ахирласи кьисмат илди мурт-биалра деткайхънилизиб сабив гьатIи? Дила пикрили, мез деткайхънила урехилизи диркули сари лугIилашал камти халкьла мезани. Дагъиста мезанира хIейгеси биалра, илдази кадурхули сари. Нешла мез илгъуна даражаличи уряхIдикахъибти сецад-дигара сабабти гьандушес вирар ишар, амма анцIбукь илизиб ахIен. Илкьяйдали нешла мез мяхIкамдирнила масъала арзес хIейрар. Баягъи масъалаличи  пачалихъла даржаличиб пикри бяхIчиаэс чебиркур, Дагъиста мезани мяхIкамдирнила чебкадси  закон дураили, школала программализи нешла мезанас 2 сягIятцун ахIенну, кIина-хIяйнали имцIали сягIятуни декIардарили. Илис гIергъицун вирар нешла мезличи диги адилкьниличила ва илди мяхIкамдирниличила гъайвикIес. ЦархIилван, нушала гъай дацIли кавлути сари.

Миллатла мезанала чебкадси закон кьабулхIебарили биалра, Дагъистан Республикала Конституцияла 11 ибил статьялизиб балахъули саби, урус мезличил дарх Дагъиста миллатунала мезанира пачалихъла мезани диъниличила. Лерилра миллатуназиб ихтияр лебси саби чула мез мяхIкамдирес, руркъес ва гьаладяхI дашахъес багьандан лайикьти шуртIри алкIахъес.

АлкIахъулив гьатIи илдигъунти шуртIри миллатла мезани гьаладяхI дашахъес, яра школабазир дархли нешла мез гьатIира гIянддуршулив?

БегIлара гIядабси, Дагъиста Халкьла Собраниелизир «Россияла Федерацияла багьудиличила» федеральный законнизи кадерхахъурти дарсдешуни гIердуцни саби, чулира миллатла мезани саби гIяхIъуласи хьул хIясибли руркъяхъес ихтиярбируси. Татарстайзир, Кабардино-Балкариялизир илди дарсдешуни гIердуцибти ахIенри…

ИмцIатигъунти шагьарла школабазир илди сабабтачирли нешла мез «бегIтас, дурхIнас хIейгули сари» или гьаннара кадирхьули ахIен. Ил баркьуди дагъистанлантачи балбикибси ахIен.  ХIила майъа картIили мяхIкамдарибти миллатла давлуми: халкьла тарих ва мез мяхIкамдарни нушазивад гьарилла чебла саби.

Дагъистан – Россияла Федерацияла бухIнаб бегIлара дахъал миллатунар республика саби. Лерилра миллатуни чули бузахъуси динничи-бирхаудиличи хIерхIеили,  гIяхIти унрадешла, гIяхIялдешла гIядатуни дузахъули, барх уржили хIеркабирули саби. Гьарил миллатла чучи хасти нешла мез лер, халкьла някъла устадешла санигIятуни, хIянчурби дузахъули сари. Лерилра илди хасдешуназиб сабигу нушала халкьла урхIмешуахIендеш, давла, жагадеш гьаргбируси. Нешла мез — халкьла культурала, тарихла, адаб-хIяяла къиликъуначи хъарихъути гIядатунала рухI сари… ЧевяхIсини гьар секIал саби-бегIси, чичилра мешули ахIенси, цайли цаси къалиплизиб алкIахъуливан, нушала республикара илгъунали акIахъуб. Нушани биалли, ишбархIи Аллагьли нушаб пешкешдарибти нешла мезла хIурмат-кьимат деткайхъахъулра…

Гьарил адамла гIямрулизиб нешла мезли мягIничебси мер бурцуси саби. Нешла мез или бикIутира илди нешла ниъличил дарх виштIасиличи диути сархIели саби. ВиштIасила цаибил ганз, дев нешла мезличибад бехIбирхьуси саби. ЦархIилван биэсра хIебирар, биштIатази нешла мез далахъникIун дебали кьадричебси баркьудилизи халбирусири жявхIейчибадал. Нешла мез дунъяличирра ахIекIубтиван деткахъахъибти чумилра миллат калунти сари, тарихлизибадра нушани иличила балуси саби. Лерилра секIал нешла мезличил дархдасунти сари, илкьяйдали ВатIайчи дигира. Нешла мез хIедалуси адам, сай чинавад вакIибсил ва чина аркьусил хIебалусигъуна сай, сенахIенну вегIла тарих хIебалусила челябкьлара лебси ахIен.

Урусунала советский писатель, педагог, журналист К.Г.Паустовский викIусири: «ВегIла ВатIайчирти диги гьарли-мартили диэс хIедирар, гьаланачи вегIла нешла мезличи диги ахIекIубли диалли»… Гьарли-марли, нешла мез хIейгахъни, илди  хIедални – вегI акIубти мер-мусаличи, гьалабла наслуличи тудяхънигъуна саби. Ингушунала халкьла дебали гIяхIси гIядат лебси саби.  Илдани саби хъули абицIухIели, лерилра секIал, дунъяла лерилра мезани унзала дурар далтути сари. Хъа бухIнаб илди чIянкIли нешла мезличилцун саби гъайбикIути. Илдани буруливан, нешла мез – саби цархIилтазибад декIарбирути, чула урхIмешуахIендеш гьаргдирути дурхъати, кьиматлати секIал сари. СенахIенну нешла мезлизир дигIяндарили, миллатлашалти хасдешуни, давлачебси тарих, гIядатуни… лерти сари. Нешла мез далусини – лерилра мезани далути сари. Духути, пасихIчебти адамтала гъай хIясиблира, адамла белчIудила даража тамансили биэс хIебирар, эгер илини нешла мез хIедалули виалли.

Ил багьандан, хIурматла дарганти, даширая, мяхIкамдирехIе нушаб букьурли даибти нешла мез. Илди кьяшмау кахIедихьили, писательти-поэтунани черяхIдируливан, нушанира кьиматладирехIе…

П.Сулайбанова