ГIямру багъишладариб…
Дагъистайзир дахъал шими, наслуби лерти сари, чулара у бакьибхIели, саби акIубти мер-мусаличила, ВатIайчила гIяхIти, шалати гьанбикуни алкIахъути. Марлира, Дагъистан – тарихлашал, культуралашал ва жявхIелла гIядатуначибли давлачебси ванза саби. Ардякьунти чумал даршдусла духIнар дагъистанлантани дурала гъармукабала шайзирад гIяхIцад чябхъинти, нушала халкь чус мутIигIбакIахъес дурадеркIибти дявти чекасибтири.
Амма чилилра Дагъистан бячIес, ишаб хIербирути халкьла даршдусмани кадизахъурти гIядлу-зегъа, дурхъати гIядатуни ва культуралашалти хасдешуни урдикахъес биубти ахIенри. Дагъиста лерилра миллатуни рухIлашал азадти, чисалра хъархIерагарти ва чIумати адуцалаличилти сари. Дагъистанлантани лебтачилра бархбалги, даршули, уржибси хъалибарг кьяйдали хIербиэс балути саби. Илкьяйдали кавлули саби ишбархIира, сегъунтилра замунтала асарлиур дагъистанлантала кабизалачердеш, нешла ниъличил дарх чеалкIуси наслулис дедибти черяхIти адаб-хIяялашалти къиликъуни къел-хIерзи агарли деткахъахъес вируси ахIен.
Жявти замунтачибадал давлачебси тарихличилси МухIела шира илдигъунти шимазибад ца саби. ГIямрула къияндешунас мутIигIхIебикIути, кьаркьайзибра, арадешлизибра чIумаси дебш касибти, цIакьти хIял-тIабигIятла адамти хIербирутири илаб. Тарихлизи хIеризалли, МухIела шилизибад бахъал машгьурти гIялимти, писательти, поэтуни, игитуни, гьар шайчибад гьалабяхI арбякьунти адамти дурабухъни чебиули саби. Пикрибарая хIушани, ца шилизибадцун 8 игит дурабухънила анцIбукь: 4 Советский Союзла Игитуни, 4 – бузерила шайчибти, солдатунала лугIи гьанра хIебушили, ЧебяхIси ВатIа дергъла шуцIали офицер.
МухIела шила тарихлизицун ахIенну, Дагъиста тарихлизира чула уми мургьила хатIли делкIунти машгьурти мухIенти-ургаб гьанбушес вирар: Советский Союзла Игитуни – Сумен Кьурбанов, МяхIяммад ХIяжиев, МяхIяммад ХIямзатов (мемухIенти МухIела шилизибад дурабухъунти саби), гIярабла гIилмула гIялим-гIярабист, медицинала, математикала астрономияла гIилмуртас ва алавла тIабигIят руркъуси гIилмулис хьулчи кабихьибси Дамадан Мугинский (Мегебский), писатель, поэт, филологияла гIилмуртала гIялим, даргала литературала мезлис хьулчи кабихьибси Сагид ГIябдуллаев, ДФИЦ РАН-на директор, РАН-на член-корреспондент Ахъай Муртазаев, камли къаршидиркути гIилмула табтурти-жузала халаси библиотека бучибси МяхIяммад-Запир Закарьяев ва бахъал цархIилтира. Буралли, МухIела шилизибад бахъал гIилмула гIялимти дурабухъунти саби. МухIела шилизивадси физико-математический гIилмуртала шайчивси цаибси кандидат, доктор, профессор сайри Хизрикьади Кьурбанович ГIялиев.
ГIялиевхъала наслу
ГIялиевхъала наслуличила Ахъушала районнизибцун ахIенну, республикализибра ва илала дурабра бахъли бакьибси ва балуси саби. Чула асилси, ВатIайс марси бузериличил саби акIубти мер-мусалис, районнис ва улкалис пайда бихуси, халкьлис, жамигIятлис багалабируси наслу саби илдала. Халкьлизиб бурули бирар, адамли саби иш дунъя жагабируси или. Илди дугьби дила макьалала игитунасра хIекьли далдикили сари.
ГIялиевхъала наслула аслу-мина Ахъушала районна МухIела шилизирад дехIдирхьути сари. Ил наслулизибад саби-алавти халкьлис, жамигIятлис пайдалачебти бахъал баркьудила адамти дурабухъун. Илдигъунти сабухъчебли бузути адамтачиб сабгу дунъяра тIашси ва илдани сари халкьла гIямрура гьаладяхI ардикути.
Дила макьалала игитунала наслулис хьулчи кабихьибси сай машгьурси дявила сардар Нурайкьадини. Ил иш белкIла игитунала хала бегIтала дудеш сайри. Сардар Нурайкьади арагIебли Дагъистайзив мискинти ва зулмулиубти халкь гIеббурцуси, урехи хIебалуси, залумси, цIакьси игит сайливан машгьуриубсири. Иличила халкь-ургаб бурули, ишгъуна хабар-айтура леб. 1877 ибил дуслизиб илини Хайдакь-Табасараннизиб генерал Гаритупличи къаршиси пунтлис бекIдеш дарибтири. Къаршикартани ил уцили, хIярхIуби чекьурли кавшес кьасбарили саби. Кавшес гьалав Гаритупли илала бегIла гIергъиси хьулличила хьарбаибсири. Нурайкьадини гIяскарла гьалав урчиличи мурдали авлахъкад шел минут ватихьахъес тиладибарили сай. Илис ил барахъес ихтияр бедиб. Нурайкьади урчиличив гьайбатли ватихьибсири ва гьунчиб сунес гьалабизурти шел офицерра бячIи, МухIела шилизи чарухъунсири. Илис генералла кагъарличилси чехьрукья гIевваибсири. Кагъарлизиб белкIири: «Эгер иш кагъар някълизи касибмадан нушала гьала чархIевхъадли, нушани хIела ши дарбадягъинбирехIе. Чарухъадли, танбихIличила пикридулхъехIе». Шантала бусрав-тиладиличи лехIхIейзурли, ил генералличи чарухъунсири. Сунела шиличи яргаличилси чябхъин барахъес уркIили кьабулбарибси ахIенри. Ил хIярхIуби чекьурли кахIевшибну, чевяхIкахъиб. Илгъуна урехиагарси, шанти багьандан жан дедес хIядурси игит вирусири Нурайкьади…
ГIялиев Кьурбан ГIялиевич 1921 ибил дуслизив акIубсири. Ил 4-5 дусла гIямруличив цIуръавиубсири. БегIтала тухумтани халаваахъибсири. ГIямрула хIябкьяйтачив сайцун калниличи хIерхIеили, къияндикибхIели гьабатеси дудешла хъуцIари хIебиалра, нешла малхIямси хIерлиув ванаваиэс хIейубкъира, гIямрулизибад дебш касиб ва кьяшмачи чIумали тIашизес виуб. Ил гьарли-марли, ухIнавад дебали чIумаси, кьасчевси адам сайри. Илала бузерила дусми школала учитель виубли дехIдихьибтири, 1941 ибил дуслизив МВД-ла органтазибси хIянчиличи шурухъунсири. Кьурбан ГIялиевичли духIнарти къуллукъунала Министерстволизиб 30-йчирра имцIали дус хIянчи бариб ва улкала гьалабси чебла сархибдешличил ахъили, пенсияличи арякьунсири. Кьурбан ГIялиевич илди дусмазив жавабкарти къуллукъуначив узули калунсири: ЦIудхъурла, Ахъушала шимазив, Сергокъалала, Лавашала районтазив милицияла начальникли. Кьурбан ГIялиевич ГIялиев Избербашла ГОВД-ла начальникла заместительла къуллукъличивад пенсияличи дураухъунсири (1975-76).
Илала гIямрула рархкья Кьадиева Бегум школализир рузусири. 7 классла школалис гIергъи илини Буйнакъсклизир педагогический курсани таманаили, учительницали рузес рехIрихьиб. Педагогла хIянчиличирад ил почтализи шуррухъун. Шимазибти халкьличи пенсия баахъес ва бутIес багьандан Бегум хьурали шилизирад шилизи рашусири. Кьурбан ГIялиевичла хьунул Бегум 75 дусла гIямруличир ахиратла хъули аррякьунсири, сай биалли — 90 дусла гIямруличив. Илдани духути, багьудичебти 4 дурхIя ва ца рурси абикьур, илдас гIяхIси бяркъ бедиб, белчIуди касахъиб.
Кьурбан ГIялиевичлис гIямрула гьалабизуни ихъахъес, яра бузерила ганзухъуначивад ахъикIахъес кумекбируси, къакъла гIела тIашкайзурси сегъуна-биалра хIяким, давлачебти тухум-агьлу лебти ахIенри. ГIямрулизир диубти чедибдешунира гьамадли сархес хIейрни гIячихъли саби, биалра Кьурбан ГIялиевич сай-вегIти цIакьаначи вирхусири, сунела сунечицун хъарихъес бурсивиубси адам сайхIели. ЧеряхIти къуллукъуначив узуси адамлизиб камли къаршибиркуси къиликъ саби бурибси гъайлис марли кални. Кь.ГI.ГIялиевли гьачамалра халкьличилси бархбас къябхIебердахъиб ва сунени бурибси гъайлис къянавиубси ахIенри. Ил мурталра адамтачил варх вирусири, илдала масъулти ирзули, илдачил разити ва пашманти анцIбукьуни дуртIули. Кьурбан ГIялиевич сунела адамдешла сипат-кабиз халкьла гьалаб чихъси даражаличиб бихIес бажардиикиб. ХIукуматла ва халкьла гьалабси адамдешла чеблаличилара гьачамалра хъумартурси ахIенри илини. Кьурбан ГIялиевич илцадра бархьдеш дигуси адам сайри, хIятта илини сунела гIямрулизиб хIянчила вашес машина булан асибси ахIенри.
Илдигъунти адамтачила сецадла кьадар гапла гъай дуралра, камли сари, сенахIенну даимси дунъялизи гечбиубли биалра, адамтани илдала уми уркIила ванадешличил, баркаллаличил гьандуршу.
«Гье сегъунти диалра, сабухъра илгъуна бирар»…
Иш дунъяличив адам сай-вегIти, чичилра мешули ахIенти гIямру деркIес алкIуси сай. Сай валути адамтала ва чеалкIуси наслула гьанбикуназив ил сегъуна адам кьяйдали калес вирарал, илала баркьудлумазибад дигахъуси саби. «Галгаличибад цIедеш гьарахъли кахIебиркур» бикIуливан, Кьурбан ГIялиевич ГIялиевла дурхIнира, авалра узи, тяп чула дудешгъунти жамигIятлис, ВатIайс багалати адамти, гIяхIгъубзни бетаур. Чула дудешли кьяйда, илданира гIямру халкьличил дархдасахъун. Кьурбан ГIялиевич дурхIнала бяркъличи, белчIудиличи тIалабкардеш дакIудирули, дебали чекайзурси вири. Илкьяйдали дурхIнани дудешла гьалар гьарил баркьудилис жавабкардеш дихес гIягIнитири. Жавабкарти къуллукъуначив узуси, гьарилла челукьутачи уркIи изуси дудешли сунела авалра уршира бархьдеш дигутили ва цархIилтазибадра ил тIалаббирутили халабаахъиб. Ил багьандан бииши, авалра узила кьисмат декIар-декIарли касалра, гьарилла гIямрула бяхIчибизуни, илдала хIял-тIабигIятлизир бекIлидиубти къиликъуни цаличи ца мешутили урдулхъули сари.
ГIялиев ГIяли Кьурбанович, ГIялиевхъала хъалибарглизив халалгъуна урши сайри. Избербашла школа-интернат мургьила медальличил таманаили гIергъи Саратовлизибси юридический институтлизи керхур. Илис дебали спорт дигахъусири. Студентли вирухIейчивад спортла шайчирти декIар-декIарти абзаназир бутIакьяндеш дири. Саратовла юридический институт сархибдешуначил таманаили, узес вехIихьибсири.
Илини лерилра сунела гIямру прокуратурала органтазив узули, халкьла масъулти ирзули деркIиб. ГIямрула сегъунти-дигара аги-кьяйдализи бикибти адамтас кумекбарибти анцIбукьуни хIисаблизи касес хIейрар, сенахIенну ГIяли Кьурбановичла гьар бархIилати гIямру халкьла масъулти ирзниличил дархдасунтири. Ил декIар-декIарти замунтазив ва дусмазив Избербашлизив, Буйнакъсклизив, Ахъушала районнизив прокурорла заместительли, следовательли узули калун. Пенсияличи арукьес гьалав ил Дагъистан Республикала прокуратурализив узусири. ГIяли Кьурбановичли Россияла хIукмуртала кабиз дебали гIяхIил балусири, такьсирла черкадти къиянти делоби хIердирухIели, сунела бугаси гIякьлуличил итмадан масъала арзеси гьуни бургусири. ГIяли Кьурбановичла бархьаначиси чебла сабри адамла ихтиюрти ва хъархIерагардеш далтахъни, улкала закон булъути анцIбукьуназиб гIяйибла бегIти белгибарни. Илди ва дахъал цархIилти жавабкарти хъарбаркьуначил ил гIяхIил бажардииркулри.
ГIяли Кьурбановичли сунела гIямрула рархкья Майя ГIялиевачил барх 3 урши ва рурси абикьур. Илдазивад ца – Руслан ГIялиевич ГIялиев ДР-ла Правительствола Председательла цаибил заместититель сай.
ГIялиевхъала хъалибарглизир наслулизирад-наслулизи гIерисахъути, гьарли-марси мурул адамличи хасти бяркълашалти, адамдешлашалти къиликъуни сари: багьудиличи, бузериличи диги, кабизалачердеш, кагибдеш, хIяжатбикибсилис кумекла някъ гьабалтни, алавти адамтас багалавирни, бархьдеш гIеббурцни ва цархIилти.
Руслан ГIялиевич хала дудешли ва дудешли буцибси бархьси гьунчивад гьачамалра чеввалкIунси ахIен. Сунела неш Майя Айгубовна ГIялиевала гъай хIясибли, Руслан виштIахIейчивадал чеветаибси, гьар секIайчи хIеруди дакIубируси, цархIилтас кумекбирес дигуси урши сайри. ВиштIахIели ва гьанна Руслан нешла пахрули ва хъарихъли ветаур. ПахрухIебареси урши ахIенри Руслан ГIялиев. Ахъушала шила 1-ибил школализивра бегIлара ункъли учIусири. Школала мугIяллимтас Руслан гIяхIси, учIан виънила дуравад, гIибратчевси, гьар шайчивад гьалавяхI арякьунси учIан сайливанра дигахъи. Руслан ГIялиевла урус мезла ва литературала мугIяллим илини бусягIят секIал балниличи тамашарирусири. Руслан цархIилтазивад сунела кабизалачердешличил, белчIудиличи ва гьарил баркьудиличи чекайзурдешличил, черяхIти къиликъуначил декIарулхъусири. Дудешли хъалибарглизир кадизахъурти низам-кьяйдала дазурбазивад дурахIелхъи. Сай-алав кадиркути секIайчи пикри бяхIчииънили илала хIял-тIабигIятличи халаси асар бирулри. Илис виштIахIейчивад мицIираг, арцанти дигахъи, ил багьандан хъулир хIердирути гIярми камхIедири. Иличивли виштIаси урши цархIилтачи уркIецIичевсили, малхIямсили халаваиб. Илгъуна урши бегIтасра дурхъаси савгъатгъуна ветарар. Бяркъчебти, гIяхIти дурхIни ухънаваибхIели, сукъурсилис хIулбала шалагъунтили бирути саби. ХIера, Русланра бегIтачи уркIи изуси, сунела зягIипси дудешличи уркIецIи дакIубируси урши сайри. Илгъуна урши виахъес лебилра бегIти хьулбикIар. ГIяли Кьурбановичла арадеш нукьсанбикили, 15 дус зягIипли калунсири. Ил жявли, 68 дусла гIямруличив ахиратла хъули арякьунсири. Дахъал дусмазиб зягIипси дудешличи хIеруди барибсири Руслан ГIялиевлира. Иличивли ил сегъуна адам саял аргъес вирар.
Р.ГIялиевли шила хозяйствола университетлизиб ункъли белчIуди хъараахъур. Илис гIергъи Руслан ГIялиевичли Москвализир РФ-ла Президентла аппаратла гьаларти пачалихъла къуллукъчила черяхIти курсани тамандариб. Руслан ГIялиевич финансунала шайчибси Министерстволизив узули, ДР-ла экономикала ва мер-муса гьаладяхI дашахънила Министерстволис бекIдеш дирули калун ва илис гIергъи ДР-ла Правительствола Председательла цаибил заместитель вариб.
Руслан ГIялиевич лебтанилра санигIятлашалти черяхIти устадешличилси, гьала тIашдатурти мурадуни ирзуси, жавабкарси адам сайливан валуси сай. Илдигъунти ва цархIилти черяхIти адамдешла къиликъуни лерни багьандан ил сай-вегIти цIакьаначил гIядатласи специалистличивад гьала-гьала экономикала министрли, гIур биалли республикала Правительствола Председательла цаибил вице-премьер ветаур ва финансунала-экономикала шайчибси блок къелгIеббикули сай. Илгъуна черяхIти жавабкардеш тIалабдируси къуллукъличи лайикьхIерки ил, гIядатласи, цархIилтачивад декIархIелхъуси адам виалри. ИшбархIиличи бикайчи Руслан ГIялиевич ГIялиевли бузерила майдайчир сархибти чедибдешуни диаб, ил ваибти санигIятлашалти ахъанайти диаб, лерилра чекайзурли, бамсри хIебалули узниличил ва тIалабкардешличил диахъубти сари. СанигIятлизиб гьалабяхI арбякьунти адамтала цархIилван биэсра хIебирар. СенахIенну илдани бируси хIянчи хъатлабван, лебтанилра чебиуси саби. Дахъал дусмазив ва гьаннара Руслан ГIялиевли мекелли халаси хIянчи бирули сай Дагъиста финансунала шайчибси кьяли гьалабяхI арбикути асарчерти далдуцуни ва тяхIяр-кьяйда алкIахънилизир бутIакьяндеш дирули. Илала мурхьти багьудлуми, дусмадли касибти санигIятлашалти устадеш ва сегъунти-дигара масъулти арзести мурадуни гьаладирхьес имканти лерни багьандан, ташмишдеш агарли, республикала экономикала хIекьлизирти гIямру гьаладяхI дашахъниличи вирхес вирар.
Нушала улкали дявила хасси балбуц дурабуркIуси, къиянти аги-кьяйдализивра Руслан ГIялиевич бегI гьалав ВатIа патриот сай. Илала кIелра уршили ВатIа гьалабси дявиласи чебла ихъули, гIярмиялизиб къуллукъбирули саби.
Руслан ГIялиевичлис нушани гьатIира черяхIти санигIятлашалти чедибдешуни, сархибдешуни дулгулра! Сунела кайцIуси гьарил ганзлизив, баркьудилизив ил ЧевяхIсини гIевурцаб ва сунела гъамтачил барх илис къаркъагъуна арадеш бедаб! Илдигъунти гIяхIгъубзни Дагъистайзиб имцIабикIаб, сенахIенну илдазибад саби нушала челябкьла шаласи бетарнира дигахъуси…
Марлирагу, биштIаси макьалализиб ГIялиевхъала наслула чедибдешуначила, хъалибаргла лебилра вакилтачила бурес гьамадли ахIен, биалра, цархIилтачилара къантI-къантIли бурес лайикьли саби. Лебилра узбала гIямру хIясибдаралли, илди бамсри хIебалули бузути зяхIматчиби биъни чебиулра. ИшбархIила гIямрулизиб илдигъунти камли къаршибиркур.
ГIялиевхъала хъалибарглизив кIиэсил урши сайри ГIялиев Хизри Кьурбанович. ГIяли Кьурбановичли кьяйда, Хизри Кьурбановичлира Избербашла школа-интернат мургьила медальличил таманаибсири. ДГУ-ла физико-математический факультет хъараахъурли гIергъи Хизри Кьурбанович илав ассистент ветаур. Дусличи-дус багьудлуми чеимцIадирули, санигIятлашалти устадеш чеахъдикIахъули Хизри Кьурбановичлира гIимула ахъанайти сунечи мутIигIдикIахъулри. Гьала-гьала Х.Кь.ГIялиев старший преподаватель виуб, гIур физико-математический гIилмуртала кандидатдешла диссертация защититьбарибсири.
Камти гIямрула ухIнав Хизри Кьурбанович, цархIилтани лерил гIямру ва дахъал дусми харждарили бируси, мекелли халаси хIянчи бекIбарес бажардиикибсири. Илини Москвализиб, МГУ-лизиб сай докторла уличи лайикьикахъибси диссертация защититьбариб, профессор, сай узуси факультетла физикала (твердого тела) кафедрала заведующий ветаур.
Бурес чебиркур, Хизри Кьурбанович гьалабра гьанбушиливан, МухIела шилизивадси цаибси доктор, профессор сайри. Ил 55 дусла гIямруличив ахиратла хъули арякьунсири. Сунени сай ахIерахIейрули, бекIгьавли хIянчилизи ухIнаахъили, бамсри агарли узуси физикала шайчивси гIялим сайри ил. Илини макьлатIисдешла майдунти (поляби) руркъусири. Мурталра радиацияла ругертала асарлиу виркнили, ил жявли зягIипикибсири. Сунела арадешлис зарал бетарни балукъира, илцадра гIилмуличи иштяхIси, дигили вицIибси, физикала гIилмулизир сагадешуни абхьес гьуцIси ва гъаргъси гIялим сайри, ил багьандан мурталра гIилмула хIянчурбази вархили вирусири. Илини делкIунти ва гьаргдарибти гIилмула хIянчурби Россиялизирцун ахIенрину, дурала улкнала – Америкала, Германияла ва цархIилти улкнала гIилмула журналтазир дурадулхъутири. ИшбархIира аргъбаибтили кавлули сари илди, сагакьянчидешли дицIибти гIилмула хIянчурби. Хизри Кьурбанович мицIирли калунси виалри, илини гIурра сегъунти сагати майдунти гьаргдирил, сегъунти ахъанайти сунечи мутIигIдикIахъил чили бала…
Хизри Кьурбановичла гIилмула бузерила гьуни илала студентли вирули калунси, физикала шайчивси пагьмучевси гIялим Ахъай Кьурбанович Муртазаевли лайикьси даражаличиб даимбирули сай.
Х.Кь.ГIялиевли сунела хьунул ГIяшура Рашидовналичил барх ца уршира хIябал рурсира абикьур, гIяхIси бяркъ бедиб, чебяхIси даражала белчIуди касахъиб. ГIяшура Рашидовнани ДГУ-ла биологический факультет таманаибсири ва гьаннара илини МяхIячкъалала школабазир биологияла дурсри кадирхьули сари. Урши алкIукад зягIипси виъниличи хIерхIеили, илра чебяхIси даражала белчIудиличил вегIиубси сай. Хизри Кьурбановичла рурси ЖумягI Хизриевна тухтур-гинеколог сари ва ДР-ла хъалибарг ва дурхIни алкIахъуси реабилтацияла центрлизир рузули сари, ХIялимат Хизриевна — филологияла гIилмуртала кандидат сари ва Москвализир, вузлизир дурсри кадирхьули сари. Залму ГIялиева филолог сарри, зягIиприкили, гIямру къябдердес гьалар университетлизир методистли рузули рири.
ГIялиевхъала наслуличила макьала лукIухIели, лебил хъалибаргличила баянти гьаладихьибси, набчил ихтилатбарес кьабуликибси хIябэсил узи — Нурайкьади Кьурбанович ГIялиев баркаллала дугьбачи лайикьли сай. Авалра узбазивад гьанна левалси ил сай. Иличил сунела узбачила, дудешличила ихтилатбарес къарширикибси нуни аргъира, сегъунти кабизалачебти, халаси яхI-ламус, рухлашалси цIакь ва пасихIдеш дархти хъалибарг сабрил ГIялиевхъала. Адамла куц-кабизлизир, сипатлизир ил сегъуна адам саял бекIлидиубти къиликъуначила белчIес вируси сай. Марлира, илди узби наб даршдусмазиб тIашти, сабурла, яхIла дубуртачи мешубикиб. Илдира дубурти кьяйдали, гIямрула имтихIянти чекайсули, къияндешунас мутIигIхIебикIули, гьалабяхIцун башули хIербирулри. Тяп илдигъунтили чебаира нуни ГIялиевхъала наслура, Нурайкьади Кьурбановичличил гьунираибхIели.
Н.Кь.ГIялиев сунела узби кьяйдали, Избербашла дубурлантала школа-интернатлизив учIули калун. Ахъушала шилизиб илини урга даражала цаибил школа арцла медальличил таманбарибсири. Школализив ца дус пионервожатыйли узули калун. БелчIудила сагаси дуслизив Н.Кь.ГIялиев ДГУ-ла физический факультетлизи керхур ва сархибдешличил белчIуди таманаиб. Нурайкьади Кьурбановичли декIар-декIарти хIянчурби, жавабкарти къуллукъуни дузахъули калунси сай, илхIелира сари-ургар дебали декIардулхъути. Амма гьар сагаси хIянчиличи шурулхъухIели, ил сагадан санигIятлашалти устадешличил вегIирусири, сунени гIямру деркIайчи бузахъули калунси кьяйдали, санигIятлашалти дигIяндешуни руркъи, чинав узули калалра черяхIти устадеш чедиахъи. Мисаллис, Нурайкьади Кьурбанович ТIебекмахьила урга даражала школализив узули калунсири. Баягъи школализир илини сегъунти-дигара дурсри кадирхьули вири: математикала, астрономияла, физикала, биологияла, химияла ва цархIилти. Илкьяйдали Ахъушала урга даражала школализив физикала учительли узули калун. 1972 ибил дуслизив Нурайкьади Кьурбанович Ахъушала райкомла комсомолла секретарьли викIибсири. 2 дус илаб хIянчи барили, хIукуматла органтази оперативный хIянчизарла къуллукъличи шурухъун. Нурайкьади Кьурбанович Лавашала районна КГБ-ла отделлизив, Ахъушала районна отделла начальникла къуллукъуни дузахъули калун.
ДР-ла шайчибси КГБ-ла центральный аппаратлизив узули, Нурайкьади Кьурбанович полковникла уличи лайикьикиб. 1989 ибил дусла ноябрьлизив ил обкомлизи живариб ва Ахъушала районна комитетла партияла цаибил секретарьла выбортазир бутIакьяндеш дарахъес вархьиб. ИтхIели выбортачив хIябалра кандидатлизивад Нурайкьади Кьурбанович чедивикибсири ва райкомла партияла цаибил секретарь ветаурсири.
90 ибти дусмазив Н.Кь.ГIялиев ДР-ла Правительстволизи узес шурухъунсири. Нурайкьади Кьурбанович ДР-ла Госсоветлизив ихтиюрти далтахъути органтала отделла заведующийла къуллукъличи катур. 5 дус илини арагIебли республикала ихтиюрти далтахъути кабизунала бузери къелгIеббикусири. 1996 ибил дуслизив Н.К.ГIялиевли ДР-ла Госсоветла ва Правительствола председательла хъарбаркь хIясибли, Дагъиста тIабигIятла сурсатунала ва алавти мер-муса мяхIкамдирнила шайчибси Министерстволис бекIдеш дирес вехIихьиб. 2005-ибил дусличи бикайчи Нурайкьади Кьурбановичли баягъи Министерстволис бекIдеш дирули калун ва пенсияличи арякьунсири. Илис гIергъира Нурайкьади Кьурбановичли Дагэнерго-ла генеральный директорла заместительла къуллукъ бузахъули калун, ДГУ-ла юридический Управлениела ва урехи хIебирахънила шайчивси начальник варибсири.
Нурайкьади Кьурбанович 77 дус виубхIели, арадешла аги хIясибли, хIянчилавад пенсияличи арякьун. ДекIар-декIарти къуллукъуни илини черяхIти санигIятлашалти устадеш дакIударили, дузахъутири ва гьарил масъала кагибси хIерличил руркъусири. Нурайкьади Кьурбановичгъуна гьалабихьибси масъала бекIхIебарили, хIерзили, паргъатдеш хIебалуси пачалихъла къуллукъличивси гIур цархIил хIянчизар мажахIят, левли виэс. Илцадра тIалабкарси ва жавабкардеш дихуси адам сай ил. Нурайкьади Кьурбанович запаслизивси КГБ-ла подполковник сай. Илала дуравад, Н.Кь.ГIялиев 2003-ибил дуслизив улкала Президент В.В.Путинна хIукму хIясибли, генерал-лейтенантла уличил цугбиркуси, дебали жавабкарти ва пасихIчебти къуллукъла хIянчизартас ахIенси хIелугуси уличира лайикьикибси сай – Пачалихъла кIиибил даражала насихIятчи. Сай чебяхIси даражала пачалихъла къуллукъуначив узули кали виалра, илцадра гьарил адамла даражаличи цугикили, халахIерхурли, уркIи гьаргли ихтилатикIуси адам, камли къаршивиркур. Амма Нурайкьади Кьурбанович ва илала узби адамдешла черяхIти къиликъуначилти декIарти адамти саби, ил багьандан хIякимдешла бару барили, илала гIела дигIянбиркни илдачи гьеч хасси ахIен…
Нурайкьади Кьурбановичла 5 уршира ГIялиевхъала наслула у даимбирули, черяхIти къуллукъуначиб бузули саби. Нурайкьади Кьурбановичла халалгъуна урши МяхIяммад ГIялиев Ахъушала районна федеральный судья сай. КIиибил урши – Тамирлан ГIялиев, сай-вегIси биштIаси бизнес бузахъули, МяхIячкъалализив хIерирули сай.
Нурайкьади Кьурбановичла ургавсигъуна урши, Муртуз налогунала шайчибси инспекциялизив узусири ва 26 дусла гIямруличив къуллукъличибси хъарбаркь бетурхахъули, алхунсири.
Авэсил урши – ТIалхIят ГIялиевли ДГУ-ла юридический факультет таманаиб ва ДР-ла шайчибси МВД-ла кабизлизив узес вехIихьиб, илкьяйдали наркотикуначи къаршидеш дируси наркоконтрольла Управлениелизивра узусири. БусягIятла замана ТIалхIят Нурайкьадиевич ДР-ла бузерила ва социальный бяхIчибизлизиб гьалабяхI башахънила Министерствола центральный аппаратлизив узули сай. Авалра уршила неш Шагьризат ГIялиевани ва Нурайкьади Кьурбановичли чула дурхIнас гIяхIси бяркъ бедиб, белчIуди касахъиб ва илди гIямрула бягIуси дякьличи дураиб. Неш-дудешла гIяхIдешличибли 4 урши ВатIайс ва жамигIятлис пайдалабирули, яхI-ламусличил хIербирули саби. Шагьризат МяхIяммадовнани ДГУ-ла филологияла факультет таманбарибсири ва дахъал дусмазиб Ахъушала районна библиотекабас бекIдеш дирули калун. МяхIячкъалала администрацияла общий отделла заведующийла къуллукъличирад ил пенсияличи дурарухъун.
ВиштIалгъуна урши Муртуз ГIялиев ДГУ-ла юридический факультетла студент сай.
Нурайкьади Кьурбановичла уршбанира тяп чула дудешли, дудешла узбани, хала дудешунани кьяйдали, ВатIайс марси бузериличил чула улка ва акIубти мер-муса машгьурдирули саби.
Нурайкьади Кьурбановичлис гIямрула бархьси гьунчивад вашахъес гIибратли бетарутири сунела халатигъунти узби – ГIяли ва Хизри. Илди дебали багьудичебти, кабизалачебти адамтири. Лебилра узби бузерилизир диахъубти сархибдешунас пачалихъла ва федерацияла шайзибад черяхIти шабагъатуначи лайикьбикиб. Нурайкьади Кьурбановичли бузерила гьунчир сархибти лерилра шабагъутуначибра чебяхIсилизи халбирули сай Ю.В.Андроповла шайзибад къулбасбарили, сунес бедибси «Пачалихъла урехи хIебирахънила шайчирти органтазиб гIибратчебли къуллукъбарни багьандан» ХIурматла Грамота, РФ-ла Президент В.В.Путинна хIукму хIясибли бедибси «КГБ-лизибси асилси бузерилис» бикIуси медаль, илкьяйдали юбилейла медальти ва дахъал цархIилтира. ДР-ла пачалихъла шайзивадра Нурайкьади Кьурбанович дахъал ХIурматла Грамотабачи ва шабагъатуначи лайикьикиб.
ГIямрулизиб сунес къаршибикибси бегIлара тамашала анцIбукьличила бурахъес тиладибарибхIели, Нурайкьади Кьурбановичли Дагъиста делегация Ю.В.Андроповла юбилейличи бякьунхIели бетаурсиличила гьанбушиб.
«Дагъиста пачалихъла урехи хIебирахънила шайчибси комитетла (КГБ-ла) председатель делегацияличил варх Ю.В.Андроповла юбилейличи живарибсири. ДР-ла гьалабси КГБ-ла председательли Дагъиста делегацияла шайзибад илис дебали жагаси, дурхъаси савгъат пешкешбарес кьасбарибтири. Кубачила шилизиб арцла мужаллатлизи буцахъили, мубарак хIядурбарахъес хъарбарибсири. Андроповли мубарак белкIунси кIапIи сасили, мужаллат кьабулхIебариб, ил дурхъаси савгъат биъни багьандан. ЦК КПСС-ла генеральный серектарь Юрий Андропов илцадра вархьси, шилтахъдеш агарси адам сайри».
Нурайкьади Кьурбановичли сай узули калунти бузерила къуллукъуначир халкьлис дахъал гIяхIдешуни дариб: Ахъушала ва Лавашала районтазирти гьундури къирли дуцахъиб, хIябалра ши газличил гIердуцес багьандан халаси къайгъи дакIубариб. Илди ва дахъал хIисаблизи касес хIейрути хIянчурби дурадеркIибсири Нурайкьади Кьурбановичли сай узули калунти районтазир ва шимазир. Нурайкьади Кьурбанович ГIялиев тIабигIятла сурсатунала шайчивси министрли узухIели, илини чеалкIуси наслу сунес баркалла бикIеси хIянчи бариб – камли къаршидиркути мицIираг, духълуми, арцанти детхIехъахъес багьандан илди ХIунтIена жузлизи кадерхахъур. Дагъиста ХIунтIена жуз бучили, печатьлизиб дуракаиб. Илизи кадерхахъуртири камли къаршидиркути мицIираг, духълуми, арцанти ва цархIилти жанивартала уми. Илгъуна жуз дуракаънилис Нурайкьади Кьурбанович ва илала хIерудилиубси команда Пачалихъла шайзибадси премияличи лайикьбикибтири. Илала дурабад Н.ГI.Кьурбановли «Дагъиста алавти мер-мусала ва тIабигIятла сурсатунала хIекьлизирти аги-кьяйда» бикIуси жузла, 10 дусла духIнар, гьар дус сагати баянтачил чебирцIахъули, 10 том дуракаибтири. Дагъиста тIабигIятла сурсатунала ва алавти мер-муса мяхIкамдирнила шайчибси Министерстволис бекIдеш дирухIейчивад Н.К.ГIялиевли вацIурби удалтути ванзурби гIяхIцадла кьадар имцIадарибтири.
Нурайкьади Кьурбанович гьалабла адамтазибад дебш касибси, къаркъала къалагъуна, чIумаси адам сай. БусягIятла замана ил 5-6 сягIят спортлизи ахъили, арадешлис пайдалати хасти упражнениеби дирули вирар.
Нурайкьади Кьурбанович чуйнара Дагъистан Республикала халкьла депутатли викIибсири, Дагъистан Республикала Конституция алкIахънилизир бутIакьяндеш дарибсири.
Марлирагу, Нурайкьади Кьурбановичли халхIебарибси, хIебяркъурси хIянчи хIебургар или гьанбикесли саби. Пачалихъла урехи хIебирахънила органтазибад бехIбихьили, партийный организациябачи бикайчи, гIядлу-зегъа далтахъути органтазиб, налогунала шайчибси полициялизиб, судла приставтала кабизлизиб мекелли халаси хIянчи бариб. Гьар-чинабалра сунечи хъарбикибси хIянчи илини бухIнабадли руркъусири. ЦархIилван биэсра хIебири.
Нурайкьади Кьурбановичла пикри хIясибли, адамлизир бегIлара бекIлидиубти къиликъунили диэс гIягIнити сари бархьдеш ва хIялалдеш, уркIила бархьдеш. Адамлизир бархьдешла, цархIилтачи уркIи изнила, уркIецIила къиликъуни лерли диалли, ил сай гьарли-марси адам. Нурайкьади Кьурбановичли мурталра сунечи кумекбарахъес дугьаизурсила мерличи сай калтули вири. «Иличибли цархIилла пикрумачила, илала агиличила аргъесра гьамадли бирар, ва адамлис кумекбарес багьандан, лертигъунти цIакьани пайдаладирулри, виругIев адамлис кумекбарес къайгъибирулри, хIятта вегIлис, бузерилис зарал алкIули биалра», — викIули сай Н.Кь.ГIялиев.
Нурайкьади Кьурбанович сунела пикрумази, гьанбикунази мурхьикиб ва чебатур:
«ЦархIилтачи уркIецIибирнила къиликъуни нушазир бегIтали адикьурти сари, дила узбира ну кьяйдали, гIядлу-зегъа далтахъути органтазиб дахъал дусмазиб бузутири, ва чучил бяхIягибти адамтачи дебали уркIецIичебти бири. Дила дудешра дахъал дусмазив урехи хIебирахънила органтазив узули калун, гьачамалра илизибад сай-вегIти хьуланачи, яра далилтачи хъарахъили, цархIилтала шайчиб бархьагардеш дакIубарили, цалра анцIбукь чебаибси ахIенри».
ГIялиевхъала узбани гIямрулизир, бузерилизир диахъубти гIяхIдешуни чула бажардиличил, чула чучи чекабизнили, тIалабкардешличил сархибти сари. Нурайкьади Кьурбанович хIукуматли сунес бедибси сай-вегIси квартираличил 1986 ибил дуслизив сайри пайдалавикIуси. Илис гьалав квартира буцили хIерирусири. Сунечи хъарси хъалибаргличил, 4 дурхIяра сайра, 40 дуслис гIергъи сабри хIериэс хъали бикибси.
Нурайкьади Кьурбановичхъала наслула адамтани чус гьалабти халати адамтачибад гIибрат кайсусири, мисаллис, ЧебяхIси ВатIа дергъла ва бузерила ветерантачибад, гIялимтазибад, игитуназибад…
Илдачил барх школализи башути дурхIни-ургаб янила аргълизиб цайкьяшмачил, дабри агарли башутира бири. Гьалабла наслула адамтани гьар секIа кьимат балусири.
Гьанна се бетарули? ИшхIелла жагьилтас сегъуналра къиян кахIебихьили, гьар секIал гьамадли сархес, чула арилизи дуцес дигули саби. Илкьяйдали бируси ахIен, «узхIевзуси – укхIевкар» бикIути къугънас ахIен. Гьарли-марси адам ветаэс багьандан, иш макьалала игитуни кьяйдали, бамсри хIебалули, узес гIягIнибиркур.
Нурайкьади Кьурбанович ва илала узбигъунти сунела заманала игитуни ишбархIира хIяжатли саби. Илдигъунтачиб сабигу жамигIятра тIашси.
Авэсил узи, ГIямар Кьурбанович ГIялиев, биологияла учительли узули калунсири. Школализивад илра МВД-ла органтази шурухъунсири. Гьала-гьала Уголовный розыскла Управлениелизив инспектор ветаурсири, гIур дахъал дусмазив Лавашала районна МВД-ла начальникла къуллукъличив узули калун. Илавадли ГIямар Кьурбанович МяхIячкъалализи живариб ва МВД-ла Советский отделла начальникла къуллукъличи катур. Илкьяйдали МяхIякъалала Ленинский районна отделлара начальник ветаур. Полковникла уличи лайикьикили гIергъи, ГIямар Кьурбанович пенсияличи дураухъун ва университетла юристунала Управлениела начальникла къуллукъличи кайиб. Университетлизив узуси замана илини юридический гIилмуртала хIекьлизибси кандидатдешла диссертация защититьбарибсири. ГIямар Кьурбанович жявли ахиратла хъули арякьунсири, 60 дусла гIямруличив. Сунела гIямрула рархкья ГIялиева Умусалимат Джунаевначил барх илдани 2 урши ва 2 рурси абикьур, илдас гIяхIси бяркъ бедиб, чебяхIси даражала белчIуди касахъиб. ГIямар ГIялиевичла урши Камил ГIялиев Кумторкъалала районна прокурор сай. МяхIяммад ГIялиев ДР-ла шайчибси Россияла следственный Комитетла следственный Управлениела центральный аппаратла халалгъуна следовательли узули сай. Рурси, Элмира ГIямаровнани ДГУ-лизир англияла мез кадирхьули сари, риштIалгъуна рурси Зарема биалли, Москвализир тухтур-гинекологла къуллукъличир сари. Неш Умусалимат Джунаевна санигIят хIясибли филолог сари ва бусягIятла замана ил ДГУ-лизир рузули сари, дурала улкала студентуначил хIянчи бирули.
Бурес чебиркур, ГIялиевхъала хъалибарглизиб халабаибти лебилра дурхIнала дурхIнани чебяхIси даражала багьуди касиб, гIяхIси ва чебетаибси бяркъ касиб ва бусягIятла замана илди жавабкарти къуллукъуначиб бузули, нушала улкалис, ВатIайс багалабирули саби. ГIялиевхъала хъалибарглизибадти 50-йчибра имцIали адамли Дагъиста пачалихъла университетлизиб чебяхIси даражала багьуди касиб.
Цайли цаси рузи ГIяйшат Кьурбановна ГIялиева пенсияличи дурарухъайчи МухIела шила школализир химияла учительницали рузусири. ГIяйшатла мурул ГIямар Муртазаев лебтанилра балуси машгьурси Муртазаевхъала наслулизивадси сай, ДР-ла ДФИЦ РАН-на директор, Россияла гIилмула академияла член-корреспондент, профессор Ахъай Муртазаевла узи сай. ГIяйшатла урши Ислам Муртазаевли МухIела шила администрациялис бекIдеш дирули сай. Ил шила бекIла къуллукъличи вакIибхIейчирад шилизир дахъал гIяхIла шайчирти дарсдешуни диуб: гьундури къирлидуциб, шин кадукили, шила халкь гIяхIти шинничил гIеббуциб, шилизиб больница тIашбатур, спортла майдунти дариб (спортплощадкаби), сагати трансформаторти асили, хутIличил дархдасунти масъулти арзиб. Илди къулайдешуначирли шила куц-кабиз, халкьла гIямру гIяхIдухъун.
Исламла узи, Арсен Муртазаев гIилмула бяхIчибизлизив, ДФИЦ РАН-низив узули сай. Ил, Дагъиста федеральный гIилмулашалти хIялумцIни дурадуркIуси центрла Тарихла, археологияла ва этнографияла Институтла халалгъуна хIянчизар сай, ДГУ-ла востоковедениела кафедрала доцент, тарихла гIилмуртала кандидат, 140-йчирра имцIали гIилмулати хIянчурбала автор сай. Дагъиста тарихличила гIяхIцад жузала автор сай. Илдала лугIилизи Хайдакьла уцмийство, Ахъуша-Дарголичил бархбасунси тема бяркъурли, делкIунти тарихлашалти гIяхIцад жузи ва дахъал цархIилтира кадурхули сари.
Халкьлис ГIялиевхъала наслули дарибти гIяхIдешуначила ва пайдаличила ца макьалализиб бурес хIейрар.
Ахирлизиб, халкьла шайзибад хIурматличи ва баркаллала дугьбачи лайикьбикибси ГIялиевхъала наслулис вавалибяхъни ва дахъал дусмазиб жамигIятла ва республикала гIяхIдешлис гьатIира бузахъес духъянти ва сабухъчерти гIямру дулгулра. Илдигъунти гIяхIгъубзни республикализиб лебай, Дагъиста дунъяла арк бархьли ласбикIнила шайчир ташмишдеш ахIелкIан…
П.Сулайбанова