РухIла ва миллатла давла

«Наб дебали Хайдакь ди­гахъис. Дила биш­тIаси ватIайчи ка­хIе­дурхути дигили ва илис гIяхI­деш барес иштяхI лебнили нушала халкьла культура мяхIкам­бир­нилизи ва гьалабяхI башахъ­нилизи гIяхIцад пайра ка­бирхьулра».
Зугьра ХIясанова.

«Хайдакьла някьиш» ибси термин гIилмула бетуц­ли­зиб баянбариб машгьурси эт­ног­­раф-кавказовед Е.Шил­лингли: «ГIя­нул­бачир някьишдирес багьандан ду­бур­лан­тани бамбала, урбешла яра къамала кьа­дала гьимиртазирадли чIянкIи ди­ру­тири. Илди хьанцIа рангли рангдарили, къу­гъа­ли някьишдирутири. Хайдакьла ня­кьиш­лизир илди рангани дахъал дус­ма­зир пайдаладирутири. Хайдакьла ня­кьиш­ли­чир­ли имцIали машгьурдиубтири Бар­шамай, Абше, ЧIи­бяхIни ва цархIилтира ши­ми».

ГIергъиси замана искусствовед Эльза Кильческаяни Анатолий Ивановличил барх 1959 ибил дуслизиб дураибси «Дагъис­танна художестволашалти някъла хIянчи» ибси жузлизиб илди устадешла хIянчи хайдакьла някьиш сари или белкIи саби: «Кубачила ва Мажалисла шимазирадли халаси кьадарлизир Москвализибси, Ленинградлизибси ва Тбилисилизибси центральный музейтази кадихьес багьандан дахъал някьишдарибти гIягIниахълуми ардухибти сари. Илдас хайдакьла някьиш или бикIуси саби, сенахIенну илдазирадли дахъалгъунти Хайдакьла районнизир дарибтири».
1971 ибил дуслизиб искусствовед Дмитрий Чирковли «Дагъистанна лебгIеб жагаси искусство» ибси альбом дураибсири. Ил някьишлис «гIянулби» викIули сай ва илди дирнила баркьудлуми XVIII-XIX-ибти даршдусмазир дурадуркIутири или балахъули сай. ЦархIил белкIра леб илала Востокла халкьанала искусствобала Пачалихъла музейлизир Дагъистанна ва «Хайдакь» бикIути XVIII-XIX-ибти даршдусмазир дарибти хайдакьла някьиш лер или.
Профессор Р.МяхIям­ма­дов­ли «Дагъистанна тарихла бе­туцлизиб дарганти» ибси жузлизиб белкIи саби: «Хайдакьлизибти жугьутIуни гьаларти манзилтазиб Кьара-Кьурейшличи гъамти ЖугьутI кьадала мер-мусаличиб хIер­би­рутири ибти баянти лер. Илаб уцмийтира хIербирутири. Ма­жалис ва Янгъикент да­кIу­ду­хъунхIели ила уцмийти гечбиубтири ХVI-VХII-ибти даршдусмазиб».
ИтхIели хайдакьлантани имцIали бузахъуси вачар-чакарла хIянчири. Дагъистан Россияличил бархбяхъибхIели вачарра гьалабяхI башескабиибсири. Этнограф Д. Тихоновли бурни хIясибли, хайдакьланти имцIаливан мякьларти шимала халкьличил вачуртази ихъутири. Илдани дирцутири хъа мицIираг, ризкьи, варъа. Рухьерила кьар дирцутири илдани Дербентлизир ва Къизларлизир. Мазала балализирадли дицес багьандан кьалтинти дирутири. Илдани исутири Россиялизирад ва Персиялизирад дихути зарбабла ва сакьлала чIянкIи, дубси, къалай, мегь. Гъургъашинра селитрара биалли Дербентлизир ва Кубачир исутири. ЦIуба арцра мургьира Россиялизирадли ва Персиялизирадли дихутири.
Профессор Б.ГIяли­мо­ва­ни­ лукIули са­ри: «Ишаб бурес чебиркур, шагьуртазиб, хас­­­лира Дербентлизиб хай­да­кь­ланти вачарличи камли ба­шутири. Вачарла лерилра баркьудлуми илдани жугьу­тIу­нала ва вачрукьябала кумекличил дурадуркIутири. Гьарил хайдакьланна Дербентлизив жугьутI гIяхIял вирусири».
ГъярацIанила, Баршамайла, ЧIибяхI­нила, Жавгъатла шимазир Азербайжаннизирадли хибти бамбала ва архIяла гьимиртазирад­ чIян­кIи дирутири. ЧIянкIи дируси с­танок цар­хIилти ду­бурланта­лайзибадли де­кIар­булхъуси ахIен­ри. Дубурлантани балала гьимиртазирадли паласуни дирутири. Халати чIянкIилизи ахIенри някьиш дирути диштIати бутIнази сарри. Мажалислизибти хьунул адамтани някьиш дирнилис кумекли бетарулри ил шили диркьала мер-муса дубуртачил дархдалсахънира. Ил ши абзурли Хайдакьла районна бархбасунала хьулчили бетаурлири. Барибси секIал би­цесра хIяжатлири. Жагатигъунти ваяхI дав­лачебтани исутири. Чула хIянчурбазир устнани чула пикруми ва гIямрула бетуцуни чедиахъутири.
Илкьяйдали даршдусмазиб касибси хайдакьлантала някьиш дирнила пагьму ишбархIилизибра бугабикIули ва гьалабяхI башули лебал.
«Дагъистанна ши» бикIуси музейла генеральный директор З.Сулайбановани бурули сари: «Хайдакьла някьишличи халаси пикри бяхIчииахъули саби чула тамашала ишарабани ва декIар-декIарти мягIни иргъахъути суратунани. Илдачи сягIятунадли хIерикIес вирар».
ДГУ-ла профессор У.ХIясановани лу­кIули сари: «Хайдакьла някьишлизир чедаэс вирар илдала алавчарти гьарил секIал: жагаси тIабигIят, мицIираг, духълуми ва цархIилти секIултира. Мисаллис, цалра суратлизиб пальма чебаахъили ахIен. СенахIенну ил Хайдакьлизиб башуси ахIен. Суратуназир агара илкьяйдали арцанти ва мицIираг, сарира хайдакьлизир агарти».
Хайдакьла някьиш ахирагарси гьуни саби, сунезирра хайдакьлантала гIямрула бетуцуначила буруси. Илкьяйдали гьарил сурат цархIилличи мешуси ахIен.
Наб гьанбиркули саби, Мажалислизиб архIяла гьимирти дирнилис кумекли детарути тутла галгуби удалтули ва илар шелкопряд бикIути хъисхъни адилкьули сари или. Илгъуна санигIят бузахъутазибад­лири Гулжа, Айбике, Гиччибийке, Арув, Адай, Сакинат, Гулбарият, Гупи, Гурии, Дада ва бахъал цархIилти хьунул адамтира. Илдани гьимирти дирнила устадеш гIяхIил дяр­къурлири. Нушани, диштIати дурхIнани илдас тутла кIапIри дихутири. Илди лерилра хIянчи Мажалисла шила чедибси мижитлизир детурхутири.
Баршамай, ЧIибяхIни, Жинаби, Гъя­ра­цIани, Жавгъат бикIути шимазир архIяла гьи­миртазирад чIянкIи дирутири. Дила учи­тельница Бубу Шамхаловнани бурусири илала ЧIибяхIнила шилизир хIеррируси неш­ли чIянкIи дирутири ва кIинайс илдазирад палтар ибутири или. Шилизибти устназирадли ил бегIлара пагьмучерси сарри.
Нуни «Мажалисла шила тарих» бикIуси дипломла хIянчилизиб гьимирти ва чIянкIи рурхьуси рангла кьарличила абзурли бекI багъишлабарибсири. Хайдакьланти илцадра секIал рангдирес бурсибиублири ва гьарилла чучи хасти устадеш лертири.
Улкализир декIар-декIарти анцIбукьу­ни яргадикIниличил бархбасахъи, хай­­­дакь­ла някьиш дирнила бетуц хIярхIбиубси манзилра лебри. 2000-ибил дусла бехI­би­хьудличир илди някьиш дирнила бетуц сагали гьалабяхI башескабииб. Хайдакьла районна бекI МяхIяммад Жамбуевли Англияла гIялим Роберт Ченсинеразибадли тамашала фолиант асибсири. ГIур республикала краеведческий музейлизирад хайдакьла някьишдарибси чIянкIила бутIа хибсири. Мажалислизибадти 10 хьунул адамлис белгиси хIянчи дураберкIес чебуркъубсири илдачирли някьиш сагадарес. Разият МяхIяммадова, ГIяшура ХIясайниева, Аня Амирова – илди хIябалра хьунул адамли хайдакьла някьиш сагадирнилис бехIбихьуд кабихьиб.
ИшбархIира илди някьиш гьаладяхI ардукес халаси къайгъи дакIубарибси З.ХIя­санова, хайдакьла някьишла дигIяндешуни гьаргдарес имкантагIир умцIули сари.
Мажалислизир хIеррирули сари ­дахъал дусмазир мугIяллимли рузули калунси урусла учительница Слюсарева Валентина Ивановна. Илала неш палтарла уста ру­или сари. Илини гьанбиркахъусири би­кIар: «Палтарличирти някьиш хIясибли ну­шани балусири чидил шилизирадсирил хьунул адам. Чутхъабира някьишличилтири дихути. Нуни хайдакьла някьиш имцIаливан Баршамай, Шилагьи, Мижигъли бикIути шимазибадти хьунул адамтала палтуртачир чедиаси. ГIянулбачир, буршмачир ва сириличи чедуршути чIянкIила бутIначирра дирутири илдигъунти някьиш».
ИшбархIи гьар шилизир ва гьар хъалибарглизир хайдакьла някьиш дирес устадеш лерти хьунул адамти леб викIалра, хатIа бетхIерар.