УркIила ванадешли гIялам ванабарибси

Закир зубарти улкан
Дунъя цIябхIебиахъес,

Багьадур алкIуси сай
Бахълис гIяхIдеш бихахъес.

Дубурла шими БерхIиличи дяхIчити мер-мусаличир сар­ри дирути, сенахIенну жяв замунтачибадал хъа гьала кабирули ил­дани бамсриихъутири ва БерхIилиуб ванабиэс имкантира алкIутири. Риш­тIахIели набра гьанбиркур янила за­мана гумайлизи яра ца адамла хъа гьа­ла цалабикили, адамтани Бер­хIи­лиуб ванадешла тIягIям кайсули. ХIя­бил­ра гIяхIил бири къабачара бя­хIя­хъи­ли берхIи бяхIчиси мерличи кай­или ихтилатлизи ахъес. Илкьяйдали адамтани дугила замана хъулиб ил­цад­ра ванабиэс имканти агархIели, Бер­хIи­ла нур пайдалабирусири.
Адам бегI гьалав цIала ванадеш ва пайда гIяшуллизирадли кайсес бурсивиубси сай. Багьла-багьлали сунела дагьри мурхьдикIуцад илини сагати тяхIурти дургес вехIихьиб ва гIямрула-яшавла шуртIри ункъдиахъес гIяхIцад имканти даргиб.
СССР-ла манзиллизиб промышленностьла ва цархIилти кьялубазиб газ пай­далабирули кали саби бегI гьалаб. Им­цIаливан набт буили саби ит­хIели адамла яшавла ва гIямрула шуртIри ункъ­диахъес пайдалабируси. Газ биалли, набт абилтIухIели яра пай­да­ла­бирухIели диргалахIебухъахъес ва цIадиркнила ба­лагь-кьадар хIеди­ахъес багьандан, ига­хъу­сири ванзализи­бад­ли дурабухъунмад. Дагъистайзиб мур­тал­ра бирусири газ Дагестанские Огни бикIуси шагьарла мер-мусаличиб. Шагьарлисра ил багьандан илгъуна у бедибси саби. Илаб шишнала заводра барибсири 1926-1928-ибти дусмазиб. Ил СССР-лизибцунра ахIи, лебилра дунъяличибра сабигъуна гIур агарси завод бегI гьалаб тIашбатурси сабри. ТIабигIятла газ заводлизиб пайдалабирули хьалли, адамтала хъулразиб пайдалабируси ахIенри. 1923 ибил дуслизир геолого-раз­ведочный хIянчи дурадеркIили гIер­гъи газла дахъал давлуми даргибтири Огнила ва Ачи-Сула мякьлар. Ил газ пайдалабирес­кабиибтири гIур. Дунъяличиб бегI гьалаб МяхIячкъалализибси Ленинна уличилси кьакьализибси адамти хIербируси юртлизи газ букибсири Дагъиста машгьурси инженер Гунашевли ва ил баркьуди кахси анцIбукьличил таманбиубсири. Юрт баргдбердибсири ва бахъал адамти алхунтири. Гунашевра иличил барх бузутира туснакъбарибтири, сенахIенну газ пайдалабарахъес ихтияр агарли буили саби ва цархIилти техникалашалти далагардешунира дуили сари. Адамтас гIяхIдеш барес ибси кьас, камти секIли пикрилизи кахIесни сабабли, илкьяйдали инженерла вайла шайчи арбякьунсили бетаур.
…Иш белкIла игит Насрутдинов Насрудин Ильмутдинович акIубси сай Къарабудагъкентла районна Кьакьашура бикIуси шилизив. Насрутдинна дудеш Ильмутдин сай гIяхIулали дургъбази арякьунсири ва нешра жявли ребкIибсири. 4 дус виубси узичил рухънаси хала нешличив калунсири 6 дус виубси урши. Янила манзиллизив хъулиб бугIярхIели, гьар бархIи урцуйчи вацIализи вашес чевкъусири илис. Школазивадли чарухъунхIели вашули, вацIализирадли дихути урцул ца бархIилисцун сарри илдас диути. Илала дурабадли, уршилис кьяйс кьарра дихес хIяжатсири.
Насрудиновла виштIахIелила гьанбикуназибадли ца ишгъуна анцIбукь гьанбуршехIе. Чизибадрил аргъили сай уршили Доргели бикIуси шила мякьлар дахъал дерубти кьялуби лерниличила. Сунечиб халати уршбачил ила вякьи сай ил. Разивиубдешли уршили кIел мах урца учидяхъили сай, амма илди дихес гьамадли ахIенри илис. Цаца махра цаладяхъили цархIилти уршби арбякьи саби, Насрутдин биалли, кIел махличил вацIализив сайцун кали сай. Дубурличивадли гьала-гьала диркьбикличи кацIесра хIяжатлири уршилис, амма вирули ахIенри урцул ахъдуцес. Илдачи кайили децIлизивикибси урши висикайиб ва ЧевяхIсиличи сунела пикрумазив дугьавизур: «Сецад наб къияндикилил чехIебиулрив, кумекхIебириду, ахърила вегI». Цакамси паргъаткайубли гIергъи дубурличивадли увяхIихъескайиб ил. ХIерикIалли, бригадир ТIалхIят-Хизрини бекIдешдируси колхозла бригада диркьбикличиб. Илдани Ильмутдинна урши вагьур. Уршилизи илдани дудешличила дахъал гIяхIти дугьбира дуриб, уркурличир бархIехъ урцул хъули диахъехIе или багьахъур. Гьарли-марли бархIехъла замана Насрудинна урцул хиб илдани, ва урши илхIели пикриухъун Аллагьли сунела тилади аргъили саби ва кумек гIеббаахъили саби или.
Урцул бусягIятал игутири ва хъулиб ванадешра бахъхIи кавлуси ахIенри. ИтхIелил пикриикIусири Насрутдин илкьяйда адамти инжитхIебирули. цархIил тяхIяр баргес хIейрусира хъулри ванадиахъесил или.
Илкьяйдали къиянти чумал дус гIурра ардякьун. Дургъбазив вяхъили 1944 ибил дуслизив Насрутдинна дудеш Ильмудин чулахъиубли сай или хъули вархьибсири. Ил районнизив сельхозуправлениела заведующийли узескайиб ва хъалибаргла гIямру циила къулайдиуб. ИтхIели нефтяникунала шагьарлизи халбируси Избербаш шагьарлизи 1948 ибил дуслизиб Насрудинра илала юлдаш Сулайбан ГIямаровра Ильмудинни школа-интернатлизи букибтири бучIахъес или. Сулайба гъамси Бектемир ГIумаровличи гьаббикIутири цацахIели гIулухъаби. Гьачамра иличи вакIибхIели уршили пайдаагар шайчиб газ алки чебаиб ва тамашавиубли, хьарбаили сай: «Адавзи Бектемир, гьава ванабирахъулигу илини адамти хъулразиб биргIухIели. Ил кьалли бархьси ахIен». ИлхIели набтла промыслабазив мастерли узуси Бектемир ГIумаровли чус набт абитIахъес газ диргалабулхъули саби или багьахъурсири. ХIера, илхIели уршила дагьрилизи чIумали минабиубсири ил газ пайдалабарили, адамтала хъулри ванадарес ибси кьас.
Насрутдин Атаевра сунела шиливад­си гъамси юлдаш Бектемирра 1915-1919-ибти дусмазиб Бакула набтла промыслабазиб бузули калунтири. Сунела хала дудешла у саби Насрутдинни би­хусира. Хала дудеш жявли гIям­ру­ли­зи­вадли арякьунсири.
ХалавикIуцад Насрутдиновлизиб газ дугIли улкахъес хIебатурли, иличил адамтас пайда бихахъес ибси пикрира чIумабикIулри. Лерилра сунела гIямрула шалдали бетаурси кьаслира уббухъун ил. Секьяйда сунела пикри гIямрулизиб бетерхахъес вирарал пикривикIулри ва ил пикрили урши бузерила хIунтIена ордена уличилси Грозныйла нефтяной институтлизира киб. Илав учIути дусмазивра дубурлан урши къайгъилизиври сунела пикруми детерхахъести гьундури белгидарес ва республикализирти шимира шагьуртира тIабигIятла газличил гIердуцести адамти баргес. 1957 ибил дуслизиб илаб белчIуди хъараахъурси Насрутдинов, сунела дурхIяхIелла кьас гIямрулизиб дураберкIес къайгъилизиври. ИтхIели СССР-лизиб адамтала хъулразиб газ пайдалабарахъес къадагъабирусири. СенахIенну ил урехиласилизи халбирусири. МяхIячкъалализиб кабикибси анцIбукьлира илгъуна пикри адамтазиб чIумабикIахъулри. Жагьил дубурлан чина-дигара ваиб ва республикала мер-мусаличиб газла кумекличил адамтала хъулри ванадирахънила масъулти ахъдуциб. «Дагнефтьлизи», «Даггазлизи» ва «Кавкаказтрансгазлизи» чуйнара вякьун. Сунела пикри гIеббуцести адамтагIив къяйцIухъун. Грозныйлизи вархли ваиб.
Насрутдин Ильмутдинович 1967 ибил дуслизив Къарабудагъкентла райисполкомла председательли викIибхIели сунела пикри бетерхахъес гьатIира чIумали кьасбариб. Ил гIевурцусири райкомла цаибил секретарь ва гIур ДАССР-ла Совминна Председатель ветаурси А.Д.Умалатовли, сунела дудеш Социалист бузерила Игит, СССР-ла ва ДАССР-ла депутат, СССР-ла колхозникунала Союзла член И.Н.Насрутдиновли, ДАССР-ла ЖКХ-ла министр М.Л.Юсуповли ва бахъал цархIилтани.
Гьала-гьала баллонтазибси газ пай­да­лабирахъес имканбакIиб Насрутдиновлис, амма газла сетанала кумек­личил адамтала хъулри ванадирахъес ибси пикри илизиб сеннира чIума­би­кIул­ри.
Илкьяйдали Къарабудагъкентла районнизиб бегI гьалаб адамтала юртанази газ букахъес ихтияр барахъиб илини ва 1972 ибил дуслизиб газличил район гIеббуциб. Илала гIергъи 1979 ибил дусличирадли дехIкадихьиб абзурли Дагъистан газличил гIеббурцнила хIянчи. Гьайгьай, къаршидиркулри дахъал гьалабизунира, амма дубурличи ацIес хьулухъунси нарт дай гьунчив тIашилзуси ахIен шурми яра къадурби къаршидикиб или. Илкьяйдали «Кавказтрансгаз» ПО-лизибадси ЛПУМГ-ла начальник Н.И.Насрутдиновра хIякимтала яра чила-биалра илгъуна адамтас пайдаласи баркьуди гIямрулизиб дураберкIахъес диргалабулхъниличи хIерхIеили, гьалавяхI вашулри ва цалис гIергъи ца шимира шагьуртира газла кумекличил ва уркIила ванадешличил шала-ванадирахъулри. Муртрил БерхIиливан дубурлантала гIямру ишбархIила сагадешунала кумекличил – газличил бусягIятра гIердуцили нушани чедиулра. Ца адамли дахъал цIакьанира къайгънира харждарили, илцад бахълис багаласи баркьуди дураберкIни игитси биънира аргъесли саби. ХIера, жяв замунтазиб адамли гIяшуллизибадли цIа кайсуси биалри, ишбархIи биалли гIяшулгъуна кьасра яхIра лерхIели, ца адамлира сегъунти гIяхIбаркьуни дурадеркIес вирулил гIячихъли саби.
Насрутдиновли акIахъубсири «Дагестангазпром» ООО. ГIур ил «Каспийгазпром» ООО-личи шурбатурсири.
БусягIят Россияла ва Дагъиста набтла ва газла урибси хIянчизар, ДР-ла гьести гIямрула адамтала Советла член, бузерила ветеран Насрутдин Ильмутдинович пенсияличив сай. Амма ил кабизалачевси, сунени пикрибарибси гIямрулизиб бетерхахъес имканти дургуси, адамтас гIяхIдеш барес багьандан сунела цIакьанира арадешра ахIерахIедируси гьарли-марси гIяхIгъабза бусягIятра паргъатли уули ахIен. Илини чеалкIуси наслулизира дубурлантала бегIлара гIяхIтигъунти къиликъуни гIерасахъес ва гIямрула бархьси гьуникад чебхIебалкIи жагьилти башахъес къайгъибирули сай.
Дагъистайзир миллатунала ургар ва цархIилти далагарти анцIбукьуни кадикибхIелира Насрутдин Ильмудиновичли адамтала ургала ункъбиахъес ва даршули масъулти ирзахъес хIяракат бирусири. Сунечил бархли бузуси коллективли ил бузерила игитла уличира гьалаихьибсири, амма Насрутдиновли иличи илцадра пикри бяхIчихIеили калунсири ва чичилра ил шайчиб кумекбарахъес дугьаизурси ахIенри. Халкьли иличи бихьибси игьдибар халаси биънилис бикьридеш дирули сари ил ДР-ла халкьла Собраниела депутатли хIяйна гьалаихьнилира.
Республикализир газла масъулти гьунчидиркахъухIели чумра далагардеш къаршидикибтири ва Насрутдин Насрутдиновла пасихIдешла ва дагьричевдешла кумекличил илди ирзес имкантира даргибтири. Гьачамра Грозныйла «Кавказтрансгаз» ПО-ла бекI инженер А.А.Пятибратли багьахъурсири «Дагъистайзиб газла масъала гьалабяхI букес хIейрар. Илаб специалистуни агара. Дагъистанлантани Ставропольлизир мазала мас адикьес ахIенси селра хIебала» или. ИлхIели Насрутдиновли «Кавказтрансгаз» ООО-ла генеральный директор Дмитрий Захарович Макаров Дагъистайзи живариб. Газла масъултазиб бузуси коллективличил ва илдани дирути хIянчурбачил ил тянишвариб. Илала гIергъи Ставропольлизиб бетерхурси ца балбуцличиб трибуналичибадли Макаровли бурибсири: «Набзи багьахъурсири Дагъистайзир газ пайдалабирнила хIянчи дарес хIейрар или, — ва заллизибтачи дугьаилзули чебатур: «Пятибрат, Ну Дагъистайзибси ЛПУМГ-ла бузериличил тянишиубра. Илар лергIер ункъли детурхули сари газличил республикала шимира шагьуртира гIердурцнила хIянчи».
Адамтала арадеш ункъбирахъниличира чекайзурли вирар ил ва Каспи урхьула дублаб «Леззет» бикIуси санаторийлис бекIдешдирули сай. Иш­ди бурхI­назир ил 85 дус вирниличил барх­ба­сахъи, макьала белкIес ибси пик­ри­ли­чил, иличил гьунираэс набра им­кан­бакIиб. Къугъаси кулпетла бекI, адамтачил пергерли валкайкибси багьадур, гIяхIли дигусили увухъун. Илини сунела гIямруличила, бузериличила дурути дурусти ва чедетаибти баянтани ну Моск­ва­лизи, Грозныйлизи, Ставропольлизи… ва илкьяйдали дубурла ва диркьала ши­ми-шагьуртази риахъусиван билзулри, чу­­ла хъулрази газ кибнила разидешли хIул­­буркIахъути адамтала разити дяхI гьа­нарахъулри. Бархьдеш гIямрула бетуц­ли би­ахъубли, халкьла гIямру къулайдиахъес багьандан лерилра гIямрулизив дахъал къияндешуни дяхIярули чекайзурли узули калунси пасихIкар адамла пергер ихтилатли гьарли-марли пахрули рицIахъира. Амма биштIаси макьалализи ил гIяхIгъабзала лерилра черяхIти баркьудлуми мерладарес имкан агнили паргъатагарра рирахъулра.
Ахирличиб наб бурес дигулра, хIур­матла Насрутдин Ильмутдинович, гьа­н­­нала гIергъира хIед къаркъагъуна чIу­маси арадеш, кулпетла талихI, илда­чи­бад акIубтас даршудеш дулгулра. Дубуртар Улкализиб уршби алкIалли, ил хIугъунти багьадурти алкIаб. ХIушагъун­та­чи сабину иш дунъя тIашси.